5. Προϊστορική Αρχαιότητα

Πληροφοριακά Στοιχεία
Δημοσιεύθηκε : Πέμπτη, 10 Απρίλιος 2014 08:33
Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

ΙΙΙ. Κρανιά: Προϊστορική Αρχαιότητα

ΙΙΙ. Προϊστορική Αρχαιότητα

Α.Κρανιά A1

 

 

Μετά την αποκάλυψη των στρωμάτων που χρονολογούνται στην ελληνιστική, κλασική και γεωμετρική περίοδο, έγινε φανερό ότι οι επιχώσεις συνέχιζαν σε βάθος. Με την πρόοδο της έρευνας ήρθαν στο φως αρχαιολογικά στρώματα που πιστοποιούν την παρουσία του ανθρώπου σε όλη τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού (Ύστερη, Μέση, Πρώιμη) καθώς και στην Ύστερη Νεολιθική περίοδο.  Σε μια δοκιμαστική τομή που έγινε στο ΝΑ άκρο του νότιου τομέα για να διαπιστωθεί το βάθος των ανθρωπογενών επιχώσεων, τα υπόγεια νερά έκαναν αδύνατη τη συνέχιση της ανασκαφής όταν η σταδία του χωροβάτη έδειξε υψόμετρο 1,65 μ. από τη θάλασσα και ενώ δεν είχε εμφανιστεί ακόμη το φυσικό έδαφος.

Κατά την ανασκαφική χρονιά 1998 είχε γίνει η αποκάλυψη ενός οβάλ κτηρίου των γεωμετρικών χρόνων, ενός λίθινου περιβόλου της ΥΕΧ πάνω στον οποίο θεμελιωνόταν καθώς και ενός εκτεταμένου στρώματος καταστροφής που αποτελούνταν από σχεδόν μαύρο χώμα και κάλυπτε όλο το νότιο τομέα της ανασκαφής[1]

 

Στρωματογραφία

Κατά τα ανασκαφικά έτη 1999-2000 συνεχίστηκε η ανασκαφική έρευνα στην ίδια περιοχή σε βάθος με κυριότερες κατευθύνσεις τη διερεύνηση της θεμελίωσης του λίθινου περιβόλου της Ύστερης εποχής Χαλκού και την ανίχνευση των υποκείμενων στρωμάτων για την καλύτερη κατανόηση και χρονολογική οριοθέτηση της προϊστορικής φάσης κατοίκησης του αρχαίου Ηρακλείου. Έτσι ανασκάφηκαν επιχώσεις πάχους 2,5 μ. περίπου σε όλη την έκταση του νότιου τομέα που έφεραν στο φως μια πολύπλοκη στρωματογραφική ακολουθία η οποία στοιχειοθετεί την ανθρώπινη παρέμβαση και παρουσία στον χώρο με σημαντικότερα συστατικά την αποκάλυψη ενός (1) ακόμη λίθινου περιβόλου της Πρώιμης εποχής Χαλκού, τριών (3) εκτεταμένων στρωμάτων καταστροφής, τριών (3) λιθοστρώσεων και αρκετών κινητών ευρημάτων και κεραμικής.Οι δύο περίβολοι που εντοπίστηκαν (ο πρώτος της Ύστερης εποχής Χαλκού και ο δεύτερος της Πρώιμης εποχής Χαλκού) καθώς και η μορφή των επιχώσεων της στρωματογραφίας φέρουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με αυτά του οικισμού του Εμποριού της Χίου[2]

Αυτά εντοπίζονται,  όπως θα αναφερθούν αναλυτικά παρακάτω, τόσο στη μέθοδο και τα υλικά κατασκευής των περιβόλων, όσο και στη μορφή των εναποθέσεων της στρωματογραφίας. Η αποκάλυψη των δύο περιβόλων και των αλλεπάλληλων λιθοστρώσεων έκαναν φανερή μια κανονικότητα στη στρωματογραφία η οποία συνίσταται στην συνεχή εμφάνιση παρόμοιων χαρακτηριστικών σε μια μεγάλη σε διάρκεια χρονική περίοδο (κοντά στις δύο χιλιετίες). Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούν να συνοψιστούν στην εναλλαγή στρωμάτων από ερυθρό χώμα σχετικά καθαρών από λίθινες προσμείξεις με στρώματα αποκλειστικά αποτελούμενα από λίθους (λιθοστρώσεις) και με στρώματα καταστροφής.

Αναλυτικά η στρωματογραφική ακολουθία καθώς και η σχετική χρονολόγηση των στρωμάτων που την αποτελούν, φαίνεται στον Πίνακα 1. Ένα άλλο πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό που σημαδεύει το σύνολο της στρωματογραφίας είναι η ύπαρξη δύο μεγάλων χειμάρρων που με τις κοίτες τους διαπερνούν κάθετα την περιοχή της ανασκαφής με κατεύθυνση Νότου προς Βορρά. Ο πρώτος και  μεγαλύτερος χείμαρρος χρονολογείται στους ιστορικούς χρόνους ενώ ο δεύτερος που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον χρονολογείται στα τέλη περίπου της Μέσης εποχής του Χαλκού και ο πυθμένας του φθάνει και διαταράσσει μέχρι και τα στρώματα της Πρώιμης εποχής του Χαλκού. Πρόκειται πιθανώς για ένα επεισόδιο εκτεταμένων πλημμυρών που σάρωσαν την ευρύτερη περιοχή στα τέλη της ΜΕΧ καθώς παρόμοια χαρακτηριστικά πλημμυρών εντοπίζονται και στην κοντινή, ταυτόχρονα ανασκαπτόμενη, προϊστορική θέση «Βάλτος» στην περιοχή του χωριού της Λεπτοκαριάς. Αν η περαιτέρω ανασκαφική έρευνα και η μελέτη της κεραμικής επαληθεύσουν την χρονολόγηση και την έκταση του συγκεκριμένου επεισοδίου των πλημμύρων θα έχουμε να κάνουμε με ένα ευρύτερο περιβαλλοντικό φαινόμενο που πρέπει να επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινη εγκατοίκηση στην περιοχή και να σημάδεψε το πέρασμα από τη Μέση στην Ύστερη εποχή του Χαλκού.

 

Κρανιά, στρωματογραφία: ο εργαζόμενος επί του γεωμετρικού στρώματος Ε6 μαύρου.

Στην Κρανιά Α1  διαπιστώθηκε η εξής στρωματογραφική ακολουθία :

  1. E6 ΜΑΥΡΟ
  2. ΔΑΠΕΔΟ 6 - ΛΙΘΟΣΤΡΩΣΗ 1  (ΠΟ 2)
  3. Ε6 ΕΡΥΘΡΟ 1 (Ε6 ΕΡΥΘΡΟ ΜΑΛΑΚΟ 1)
  4. E6 ΕΡΥΘΡΟ ΜΕ ΠΕΤΡΕΣ (Ε6 ΕΡΥΘΡΟ ΣΚΛΗΡΟ 1)
  5. Ε6 ΕΡΥΘΡΟ 2 (Ε6 ΕΡΥΘΡΟ ΜΑΛΑΚΟ 2)
  6. ΛΙΘΟΣΤΡΩΣΗ 2 1998 (Ε6 ΕΡΥΘΡΟ ΣΚΛΗΡΟ 2) (ΠΟ 3)
  7. Ε6 ΕΡΥΘΡΟ 3 (Ε6 ΕΡΥΘΡΟ ΜΑΛΑΚΟ 3)
  8. α.ΛΙΘΟΣΤΡΩΣΗ 2 1999 (Ε6 ΕΡΥΘΡΟ ΣΚΛΗΡΟ 3)
       β.ΛΙΘΟΣΤΡΩΣΗ 2Β (μόνο στα τετράγωνα Δ)
  9. Ε6 ΕΡΥΘΡΟ 4 (Ε6 ΕΡΥΘΡΟ ΜΑΛΑΚΟ 4)
  10. ΛΙΘΟΣΤΡΩΣΗ 3Α (Ε6 ΕΡΥΘΡΟ ΣΚΛΗΡΟ 4)
  11. ΣΤΡΩΜΑ 7
  12. α.ΛΙΘΟΣΤΡΩΣΗ 3 (ΠΟ 4)
       β.ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΛΙΘΩΝ (κατά μήκος της ανατολικής παρειάς των τετραγώνων Ε και στο δυτικό τμήμα των τετραγώνων Δ).
  13. . ΣΤΡΩΜΑ 8.
  14. . ΣΤΡΩΜΑ 8 ΕΡΥΘΡΟ (ΜΑΛΑΚΟ – ΣΚΛΗΡΟ)
  15. . ΣΤΡΩΜΑ 9
Στρώμα Ε6 μαύρο [Α1]

Χώμα μαύρο με έντονη καύση εκτός από το Ν.Δ. τμήμα της ανασκαφής, όπου εντοπίζεται περιορισμένης έκτασης σημείο με χώμα ερυθρής απόχρωσης και λιγότερη καύση. Πρόκειται για το εκτεταμένο στρώμα καταστροφής της φάσης του περιβόλου.

 
Ορίζοντας χρήσης [Π.Ο.2]

[Δάπεδο 6, Λιθόστρωση 1]

Είναι  ο δεύτερος προϊστορικός ορίζοντας. Εκτείνεται σε όλο τον ανασκαφικό χώρο δυτικά του περιβόλου.  Εξω από την λιθόστρωση 1 ορίζεται με κιτρινωπό πηλώδες χώμα, συμπαγές, με  αργούς λίθους ως υπόστρωμα κατά τόπους.  Από το στρώμα αυτό και κάτω η στρωματογραφία διαφοροποιείται στο χώρο δυτικά του περιβόλου σε σχέση με το χώρο ανατολικά.  Ανατολικά του περιβόλου εντοπίζεται το 6β [μπάζωμα περιβόλου]. Στα Ν.Δ. είναι κατασκευασμένο με ψιλό χαλίκι και βότσαλο σε πυκνή διάταξη. Εφερε ως επίχωση το Ε6  μαύρο.

 

 

Στρώμα Ε6 Ερυθρό 1 (Ε6 Μαλακό 1)

Χώμα ερυθροκάστανης απόχρωσης, αργιλώδους σύστασης, μαλακό. Φαίνεται να αποτελεί συνδετικό υλικό του περιβόλου. Πάνω σε αυτό πατάει η λιθόστρωση 1 και το δάπεδο 6. Εντοπίζεται σε όλο σχεδόν τον ανασκαφικό χώρο. Η παρουσία της κεραμικής ήταν ελάχιστη.

Στρώμα Ε6 Ερυθρό με πέτρες (Ε6 Σκληρό 1)

Υπόκειται του προηγούμενου και υπέρκειται του Ε6 ερυθρό 2 (μαλακό 2). Εμφανίζεται σε ανώτατο υψόμετρο 4,25μ. και κατώτατο 4,00μ. Πρόκειται για χώμα παρόμοιας σύστασης, ανοικτής καστανής ως και ερυθρής απόχρωσης με μεγάλη περιεκτικότητα σε χαλίκι και πέτρες μικρού και μεσαίου μεγέθους.

Στρώμα Ε6 Ερυθρό 2 (Μαλακό 2)

Υπόκειται του Ε6 ερυθρό με πέτρες και υπέρκειται της Λιθόστρωσης 2’98 (Σκληρό 2). Εμφανίζεται σε ανώτατο υψόμετρο 4,05μ. και κατώτατο 3,95μ. Αποτελείται από ερυθρό μαλακό χώμα άνευ προσμείξεων στην σύστασή του.

 
Λιθόστρωση 2 1998 (Σκληρό 2) [Π.Ο.3]

Υπόκειται του Ε6 ερυθρό 2 (μαλακό 2) και υπέρκειται του Ε6 ερυθρό 3 (μαλακό 3). Εμφανίζεται σε ανώτατο υψόμετρο 4,00μ. και κατώτατο 3,75μ. σε όλη σχεδόν την περιοχή δυτικά του περιβόλου. Αποτελείται από ερυθρό χώμα και πλήθος μετρίου μεγέθους ακατέργαστων αργών λίθων.

 

 
Στρώμα Ε6 Ερυθρό 3 (Μαλακό 3)

Υπόκειται της Λιθόστρωσης 2’98 (Σκληρό 2) και υπέρκειται της Λιθόστρωσης 2’99 (Σκληρό 3).Εμφανίζεται σε ανώτατο υψόμετρο 3,60μ. και κατώτατο 3,25μ. Αποτελείται από ερυθρό καθαρό χώμα με αυξημένο βαθμό υγρασίας.

 
α.Λιθόστρωση 2 1999 (Σκληρό 3)

Υπόκειται του Ε6 ερυθρό 3 (Μαλακό 3) και υπέρκειται του Ε6 ερυθρού 4 (Μαλακό 4). Εμφανίζεται σε ανώτατο υψόμετρο 3,30μ. και κατώτατο 3,10μ. Αποτελείται από ερυθρό χώμα με πλήθος μικρών ακατέργαστων λίθων. Είναι δυνατό να υποστηριχθεί η ύπαρξη επιμελημένης τοποθέτησης των λίθων με απώτερο σκοπό την επιπεδοποίηση του ευρύτερου χώρου δυτικά του περιβόλου. Η λιθόστρωση  σταματά απότομα περίπου 1,80 μ. με 2,00 μ. πριν τον περίβολο.

 
β.Λιθόστρωση 2Β

Έχει εντοπιστεί στο ανατολικό τμήμα των τετραγώνων Δ και σε απόσταση 1,00μ./1,50μ. από το δυτικό μέτωπο του περιβόλου. Υπόκειται του Ε6 Ερυθρό 3 (Μαλακό 3) στις τομές Δ1-Δ2-Δ3 ενώ στις τομές Δ5-Δ6-Δ7-Δ8 υπόκειται του στρώματος Ε6β και υπέρκειται του Ε6 Ερυθρό 4 (Μαλακό 4). Εμφανίζεται με κατωφέρεια από τα ανατολικά προς τα δυτικά σε κατώτατο υψόμετρο 3,55/3,65μ. και ανώτατο 3,90/4,00μ.) στις τομές Δ1-Δ2-Δ3 ενώ στις τομές Δ5-Δ6-Δ7-Δ8 είναι σχετικά επίπεδη. Αποτελείται από λίθους μετρίου μεγέθους ακατέργαστους τοποθετημένους επιμελώς σε ανωφερή διάταξη σε σχέση με την Λιθόστρωση 2’99 της οποίας, με τα εώς τώρα ανασκαφικά δεδομένα, αποτελεί συνέχεια προς τα ανατολικά.Είναι δυνατό να υποστηριχθεί μία σκόπιμη ανύψωση της λιθόστρωσης 2’99 σε αυτή την έκταση με σκοπό τη δημιουργία αναλλήματος που θα φέρει τις πιέσεις κάποιας εσωτερικής αρχιτεκτονικής κατασκευής (περίβολος) και του πρανές του λόφου ή απλώς θα υπερυψώσει το χώρο κ.α .

 
Στρώμα Ε6 Ερυθρό 4 (Μαλακό 4)

Υπόκειται της Λιθόστρωσης 2’99 (Σκληρό 3) και υπέρκειται της Λιθόστρωσης 3Α (Σκληρό 4). Εμφανίζεται σε ανώτατο υψόμετρο 3,15μ. και κατώτατο 2,95μ. Αποτeλείται από χώμα ερυθρής απόχρωσης χωρίς προσμείξεις και αυξημένο βαθμό υγρασίας που μετατρέπει το χώμα σε πηλώδες. Κανένα σαφές αρχιτεκτονικό κατάλοιπο.

 
Λιθόστρωση 3Α (Σκληρό 4)

Υπόκειται του Ε6 ερυθρό 4 (Μαλακό 4) και υπέρκειται του Στρώματος 7. Εμφανίζεται σε ανώτατο 3,05μ. και κατώτατο 2,70μ. Αποτελείται από ερυθρό χώμα και λίθους μετρίου μεγέθους ακατέργαστους σε αραιή διάταξη και ενδιάμεσα διαστήματα κίτρινου αργιλώδους χώματος. Σημειώνεται η μικρή ποσότητα ιχνών καύσης και τύρφης. Είναι δυνατό να υποστηριχθεί κάποια μορφή επιμελημένης κατασκευής με σκοπό την επιπεδοποίηση της ανώτερης επιφάνειας της λιθόστρωσης, η οποία θα φέρει τις πιέσεις των υπερκείμενων μαλακών και σκληρών στρωμάτων.

Στρώμα 7

Υπόκειται της Λιθόστρωσης 3Α (Σκληρό 4) και υπέρκειται της Λιθόστρωσης 3 (Σκληρό 5). Εμφανίζεται σε ανώτερο υψόμετρο 2,80μ. και κατώτερο 2,50μ. Αποτελεί το στρώμα καταστροφής της υποκείμενης λιθόστρωσης 3 (Σκληρό 5). Αποτελείται από χώμα μαύρης απόχρωσης, λόγω εκτεταμένης καύσης, η οποία διαπιστώνεται στην ποσότητα του άνθρακα που εντοπίζεται στην σύσταση του χώματος. Οι προσμείξεις περιορίζονται σε λίγους μικρούς ακατέργαστους αργούς λίθους και σε κάποιες ενδείξεις ατελούς απανθράκωσης οργανικών στοιχείων (τύρφη). Κανένα σαφές αρχιτεκτονικό κατάλοιπο.

 
α.Λιθόστρωση 3 [Π.Ο.4]

Υπόκειται του στρώματος 7 και υπέρκειται του στρώματος 8. Εμφανίζεται σε ανώτερο υψόμετρο 3,31μ. και κατώτερο 2,35μ. Αποτελείται από ακατέργαστους αργούς λίθους διαφορετικών μεγεθών και ενδιάμεσο ένθετο χώμα  καστανόμαυρης απόχρωσης με πλήθος χαλικιών.

 
β.Συγκέντρωση λίθων

Έχει εντοπιστεί σε απόσταση 1,00μ./1,40μ. κατά μήκος της ανατολικής παρειάς των τετραγώνων Ε και στην ίδια απόσταση κατά μήκος της δυτικής παρειάς των τετραγώνων Δ. Υπόκειται του Ε6 Ερυθρό 4 (Μαλακό 4) και ενώ το ανώτερό της τμήμα υπέρκειται του στρώματος 7, το κατώτερό της υπόκειται στρώματος 7 όπως και η Λιθόστρωση 3. Εμφανίζεται με ανωφέρεια από δυτικά προς ανατολικά σε ανώτατο υψόμετρο 3,10μ. και κατώτατο 2,68μ. Αποτελείται από λίθους μετρίου μεγέθους ακατέργαστους τοποθετημένους επιμελώς σε ανωφερή διάταξη σε σχέση με την Λιθόστρωση 3 της οποίας, με τα εώς τώρα ανασκαφικά δεδομένα, αποτελεί συνέχεια προς τα ανατολικά. Είναι δυνατό να υποστηριχθεί μία σκόπιμη ανύψωση της Λιθόστρωσης 3 σε αυτή την έκταση με σκοπό τη δημιουργία αναλήμματος που θα φέρει τις πιέσεις κάποιας εσωτερικής αρχιτεκτονικής κατασκευής και του πρανούς του λόφου ή απλώς θα υπερυψώσει το χώρο.

 
Στρώμα 8

Υπόκειται της Λιθόστρωσης 3 (Σκληρό 5). Εμφανίζεται σε ανώτερο υψόμετρο 2,90μ., και ακολουθώντας μία κατωφερή κλίση από Νοτιοανατολικά προς Βορειοδυτικά του ανασκαφθέντος χώρου, εντοπίζεται σε κατώτερο υψόμετρο 2,22 μ. Αποτελείται από χώμα καστανόμαυρης απόχρωσης, το οποίο όπως μαρτυράται από την αυξημένη παρουσία άνθρακα προήλθε από εκτεταμένη καύση. Αποτελεί το στρώμα καταστροφής του υποκείμενου στρώματος 8 Ερυθρού. Η καθαρότητα του στρώματος διαταράσσεται από πλήθος μικρών ακατέργαστων αργών λίθων. Επιπλέον, σε υψόμετρο 2,40-2,35μ (στο κατώτερο μισό του στρώματος) εντοπίζονται στο εσωτερικό του τεφροκάστανου χώματος προσμίξεις -με τη μορφή “στιγμάτων” (patches)- από ανοιχτό ερυθροκάστανο, αργιλώδες, ομοιογενές χώμα. Οι προσμίξεις αυτές εντοπίζονται σε εντονότερο βαθμό στο Νότιο τμήμα του ανασκαφικού χώρου (τετράγωνα Ζ7-Ζ8-Ζ9-Ε8-Ε9). Πιθανολογείται ότι αποτελούν κατάλοιπο αρχιτεκτονικών στοιχείων, όπως τοιχοποιία με πηλό ή πλίνθους.

 
Στρώμα 8 Ερυθρό (Μαλακό/Σκληρό)

Εντοπίζεται στο νότιο κυρίως τμήμα της ανασκαφής (Ε7-Ε10, Ζ7-Ζ9, Θ4-Θ6, Η4-Η7, Ζ5-Ζ9). Υπόκειται του στρώματος 8 και αποτελεί την επίχωση μίας περιόδου ανθρώπινης δραστηριότητας που τερματίστηκε και σφραγίστηκε από το υπερκείμενο στρώμα. Πρόκειται για στρώμα που εντοπίζεται σε ανώτερο υψόμετρο 2,80μ.και εξακολουθεί να εντοπίζεται μέχρι το σημείο που η ύπαρξη υπόγειων υδάτων κατέστησε αδύνατη τη συνέχιση των ανασκαφικών εργασιών. Χαρακτηριστικό αποτελεί το γεγονός ότι το στρώμα αυτό εντοπίζεται στο ίδιο επίπεδο με δύο διαφορετικές –όσον αφορά τη σύστασή του- μορφές: α) ερυθροκάστανο αργιλοαμμώδες, ομοιογενές χωρίς λίθινες προσμίξεις χώμα (μαλακό) και β) ερυθροκάστανο αμμώδες με πολλές προσμίξεις από χαλίκι και μικρού μεγέθους λίθους χώμα (σκληρό).

 
Στρώμα 9

Εντοπίζεται αποσπασματικά στη Νότια-κυρίως- περιοχή του ανασκαφικού χώρου κάτω από το 8 Ερυθρό. Συγκεκριμένα, εντοπίζεται στα τετράγωνα Ε9-Ε10 Θ6-Η6-Η7 σε ανώτερο υψόμετρο 2,48μ. και εξακολουθεί να εντοπίζεται μέχρι το σημείο που η ύπαρξη υπόγειων υδάτων κατέστησε αδύνατη τη συνέχιση των ανασκαφικών εργασιών. Πρόκειται για χώμα σκούρο τεφροκάστανο, αργιλοαμμώδες, με αρκετές προσμίξεις από χαλίκι και έντονα ίχνη καύσης που του προσδίδουν το τεφρό χρώμα. Στο στρώμα αυτό εντοπίστηκε και συλλέχθηκε αρκετή ποσότητα αδρής καμένης κεραμικής.

 

2.Οικοδομικά

1.Περίβολοι

Ο περίβολος α  των αρχών της Ύστερης εποχής Χαλκού που είχε αποκαλυφθεί κατά το έτος 1998, βρίσκεται σε χρήση μέχρι την Πρώιμη εποχή Σιδήρου οπότε και σφραγίζεται από ένα εκτεταμένο στρώμα καταστροφής που χρονολογείται στους γεωμετρικούς χρόνους (8ος αι. π.Χ.?), ενώ τμήμα του χρησιμοποιείται για τη θεμελίωση του δυτικού τοίχου του οβάλ κτηρίου που και αυτό με τη σειρά του χρονολογείται στην Πρώιμη εποχή Σιδήρου.

Κατά μήκος του ανατολικού του μετώπου, δηλαδή προς την πλευρά του φυσικού λόφου, εντοπίστηκε αρκετά αποσπασματικά ένα είδος λιθόστρωτου που εφάπτεται με αυτόν και τον ακολουθεί κατά μήκος. Εχει διεύθυνση από νότια προς βόρεια και φαίνεται ακολουθεί περιμετρικά τα ριζά του λόφου. Η ανωδομή  αποτελείται από μεγάλους αργούς λίθους στα μέτωπα και λιθορριπή στο κέντρο.  Το μέγιστο πάχος του φθάνει το 1,2 μ. και το μέγιστο ανασκαμμένο μήκος του είναι 35 μ. περίπου. Κατά τη διάρκεια της καταστροφής του, την ανασκαφική περίοδο 1999-2000 για την παράδοση της συγκεκριμένης έκτασης στον ΕΡΓΟΣΕ, έγινε δυνατή η ακριβής ανίχνευση της κατασκευής του.

 

 

Έτσι διαπιστώθηκε ότι η θεμελίωση έγινε πάνω σε μια λιθόστρωση της ΥΕΧ. Χαρακτηριστικό εύρημα για τη χρονολόγηση της λιθόστρωσης αποτελεί τμήμα χείλους και ώμου ημισφαιρικού κύαθου με γραπτή αμαυρόχρωμη  διακόσμηση σε υποκίτρινο βάθος κρεμάμενων ημικυκλίων (semi-circles) στον ώμο και ταινιωτή διακόσμηση στο χείλος (εσωτερικά και εξωτερικά) που χρονολογείται στις αρχές της Ύστερης εποχής Χαλκού [3]και εντοπίστηκε στο αμέσως υποκείμενο στρώμα.

 

 

Αυτή η λιθόστρωση επεκτείνεται προς τα δυτικά σε όλο το νότιο τομέα και ενώ έχει μια ελαφρά ανωφερή κλίση προς τους πρόποδες του λόφου, στο συγκεκριμένο σημείο γίνεται επίπεδη για να δεχθεί την κατασκευή του περιβόλου. Έγινε επίσης φανερό ότι κατά την ανέγερση του περιβόλου, μόνο το δυτικό μισό του (@0,6 μ.) κτίστηκε με μεγάλους αργούς λίθους, ενώ το ανατολικό μισό δημιουργήθηκε με τη ρίψη μικρών λίθων και χώματος [4]

Από το συγκεκριμένο στρώμα προέρχονται δυο λαβές φιαλών τύπου wish-bone που χρονολογούνται και αυτές στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού [5] Κατόπιν ολοκληρώθηκε η κατασκευή του περιβόλου με την τοποθέτηση μεγάλων αργών λίθων στην ανώτερη επιφάνειά του ώστε να σχηματιστεί το μέτωπό του.

 

Στρωματογραφία κατά την
ταπείνωση του περιβόλου

 

Εξαιρετικής σημασίας είναι η αποκάλυψη του λίθινου περιβόλου β   της Πρώιμης εποχής Χαλκού[6] που ήρθε να  επιβεβαιώσει τη συνέχεια της κατοίκησης στη συγκεκριμένη θέση. Τα χαρακτηριστικά του παρουσιάζουν πολλά κοινά στοιχεία με αυτά του περιβόλου α. Σφραγίζεται και αυτός από ένα εκτεταμένο στρώμα καταστροφής που χρονολογείται στα τέλη της ΠΕΧ και πιθανόν στη Μέση εποχή Χαλκού. Χαρακτηριστικά ευρήματα που χρονολογούν το στρώμα είναι τμήμα καστανού στιλβωμένου κανθαρόσχημου αγγείου που σώζει χείλος, βάση και μία υπερυψωμένη του χείλους ταινιωτή λαβήκαι χρονολογείται στη Μέση/αρχές Υστερης Εποχής του Χαλκού.

 

 

Η ίδια χρονολόγηση (ίσως λίγο πρωιμότερη) ισχύει και για ένα τμήμα στιλβωμένης οπισθότμητης πρόχου από κόκκινο πηλό που σώζει μέρος του σώματος, το λαιμό, το χείλος και τη λαβή[7] Σημαντικός είναι και ο εντοπισμός χάλκινης περόνης με μία ασυνήθιστη επίπεδη τριγωνική κεφαλή . Ο περίβολος είναι κτισμένος από μεγάλους αδρούς λίθους, έχει την ίδια διεύθυνση (Β-Ν), έχει πάχος @1 μ. περίπου και ανασκαμμένο μήκος @35 μ. αφού και αυτός με τη σειρά του επεκτείνεται εκτός και εκατέρωθεν (προς βορρά και νότο) των ορίων της απαλλοτριωμένης ζώνης. Θεμελιώνεται πάνω σε ένα στρώμα καταστροφής που χρονολογείται στο τέλος της Χαλκολιθικής με την αρχή της ΠΕΧ. Το συγκεκριμένο στρώμα καταστροφής αποδείχθηκε το πιο πλούσιο σε ευρήματα εκ των οποίων αρκετά είναι χαρακτηριστικά και το χρονολογούν. Έτσι αισθητή είναι η παρουσία σκούρων καστανών φιαλών με εσωστρεφή χείλη και αποφύσεις[8] που χρονολογούνται στην ΠΕΧ καθώς και αρκετής ποσότητας σαρωμένης κεραμικής από ερυθροκάστανο πηλό [9] που επίσης τοποθετούνται στην ίδια περίοδο. Εντοπίστηκε επίσης μεγάλος αριθμός αδρής κεραμικής που σώζει οριζόντιες πεπλατυσμένες λαβές και προέρχεται από αποθηκευτικά αγγεία [10] καθώς και χείλη αγγείων που φέρουν οπές κατά μήκος του χείλους τους [11] Οπή κοντά στο χείλος φέρει και ένα μικρογραφικό αγγείο που εντοπίστηκε στο ίδιο στρώμα[12] Μεγάλης σημασίας μιας και δεν υπάρχουν αντίστοιχα στο χώρο της βόρειας Ελλάδας για τη συγκεκριμένη περίοδο, αποτελεί ο εντοπισμός χάλκινου τριγωνικού εγχειριδίου πρώιμου τύπου που φέρει δύο οπές ανάρτησης και ίσως χρονολογείται στη Χαλκολιθική περίοδο [13] Εντοπίστηκαν επίσης λίθινα εργαλεία όπως ένας χειροπέλεκυς από πράσινο λίθο [14] τμήμα ενός αντικειμένου από λευκό λίθο που φέρει οπή στο κέντρο, λεπίδες από πυριτόλιθο και χαλαζία . Μοναδικής σημασίας είναι και ένας χάλκινος οπέας που εντοπίστηκε σε σχεδόν άριστη κατάσταση στο αμέσως υποκείμενο στρώμα, τετραγωνικής διατομής στο μέσο του που καταλήγει σε αιχμή κυκλικής διατομής στο ένα άκρο του ενώ στο άλλο είναι πεπλατυσμένος σε σχήμα σπάτουλας [15] που χρονολογείται από την Ύστερη Νεολιθική έως την Πρώιμη εποχή του Χαλκού. Κατά μήκος του ανατολικού μετώπου του περιβόλου, δηλαδή προς την πλευρά του λόφου, εντοπίστηκε ένα στενό λιθόστρωτο  αποτελούμενο από μικρού μεγέθους λίθους και χαλίκι, πλάτους 1,5 @ 2 μ. και παρόμοιο με αυτό που εντοπίστηκε και στον περίβολο α, μόνο που σώζεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Αυτό εφάπτεται και ακολουθεί κατά μήκος τον περίβολο. Παρόμοιο λιθόστρωτο από χαλίκι που ακολουθεί και αυτό με τη σειρά του έναν μεγάλων διαστάσεων τοίχο (περίβολο) εντοπίστηκε και στον οικισμό του Εμποριού. Ο ανασκαφέας το ερμήνευσε σαν δρόμο που προστατευόταν από τον περίβολο και οδηγούσε σε πηγάδι νερού το οποίο και εντοπίστηκε [16]

Η κεραμική που εντοπίστηκε πάνω στο λιθόστρωτο (η οπισθότμητη πρόχους που ήδη αναφέρθηκε καθώς και άλλα όστρακα από αγγεία μεταφοράς υγρών) οδηγεί στην υπόθεση ύπαρξης κάποιας πηγής νερού ανάλογης με αυτής του Εμποριού στην οποία οδηγούσε και το εν λόγω λιθόστρωτο. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται και από την ύπαρξη σύγχρονης πηγής νερού σε πολύ κοντινή απόσταση. Ο αυστηρά όμως καθορισμένος χωρικός προσδιορισμός της παρούσας ανασκαφής δεν επέτρεψε την επαλήθευση ή όχι της παραπάνω υπόθεσης. 

2.Λιθοστρώσεις

Σε άμεση σχέση με τους περιβόλους βρίσκονται τα στρώματα των οποίων η σύσταση αποτελείται σε συντριπτικό ποσοστό από λίθους και γι’ αυτό τον λόγο έχουν ονομαστεί λιθοστρώσεις, στις οποίες και επικεντρώθηκε το ενδιαφέρον της έρευνας. Εντοπίστηκαν τρεις (3) τέτοιες λιθοστρώσεις σε διαφορετικά βάθη που ξεχωρίζουν μεταξύ τους από την παρεμβολή στρωμάτων ερυθρού χώματος τα οποία δεν περιείχαν σχεδόν καθόλου λίθινες προσμείξεις. Η έκταση την οποία καταλαμβάνουν είναι τουλάχιστον 400 τ.μ.Και οι τρεις είναι σχεδόν επίπεδες ενώ όσο προσεγγίζουν προς τα ανατολικά τους πρόποδες του λόφου αποκτούν μια ελαφρά ανωφερή κλίση.

Αρχικά υπήρξε ο προβληματισμός αν οι παραπάνω λιθοστρώσεις ήταν το αποτέλεσμα μιας φυσικής διαδικασίας που προκλήθηκε από εναποθέσεις λίθων που μεταφέρθηκαν από τους χειμάρρους του παρελθόντος. Το γεγονός όμως ότι δύο από αυτές σφραγίζονται από στρώματα καταστροφής, όσο και η κανονικότητα με την οποία έχουν εναποτεθεί οι λίθοι σε όλη την έκταση του νότιου τομέα, αλλά και η άμεση σχέση που έχουν με τους δύο περιβόλους, παραπέμπουν στην ανθρωπογενή προέλευση των παραπάνω λιθοστρώσεων.

Η πρώτη λιθόστρωση  στο ανατολικότερό της σημείο ενώνεται με τον περίβολο α και φαίνεται να τον υποστηρίζει καθώς η ύπαρξη λίθινου ανδήρου ενισχύει αυτή την άποψη. Η δεύτερη λιθόστρωσηεξυπηρετεί τον ίδιο σκοπό αντιστήριξης, αλλά λειτουργεί και ως σταθερό υπόστρωμα πάνω στο οποίο θεμελιώνεται ο περίβολος α αφού συνεχίζει να υφίσταται και υπό του περιβόλου όπου επιπεδοποιείται για ακόμη μια φορά. Το ίδιο συμβαίνει και με την τρίτη λιθόστρωση  η οποία είναι σχετικά επίπεδη σε όλη την έκταση του νότιου τομέα ενώ στο σημείο που πλησιάζει τον περίβολο β αποκτά μια ανωφερή κλίση και ενώνεται με αυτόν προσφέροντάς του μια αρκετά ισχυρή αντιστήριξη. Ταυτόχρονα τμήμα της συνεχίζει κάτω από αυτόν παίρνοντας και πάλι επίπεδη μορφή, πάνω στο οποίο οικοδομείται ο περίβολος β.

3. Προϊστορικοί Ορίζοντες

Η παρουσία τεσσάρων (4) εκτεταμένων στρωμάτων καταστροφής σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω ευρήματα κάνει δυνατή τη διάκριση τουλάχιστον τεσσάρων (4) οριζόντων χρήσης από τον άνθρωπο. Το Σχέδιο 2 απεικονίζει τομή στην περιοχή των δύο (2) περιβόλων όπου διακρίνονται τα στρώματα που αποτελούν τους τέσσερεις (4) Π.Ο. (προϊστορικοί ορίζοντες). Ο πρώτος ορίζοντας περιλαμβάνει τη πρώτη λιθόστρωση και τον περίβολο α (Σχέδιο 3), ο δεύτερος ορίζοντας τη δεύτερη λιθόστρωση με τον περίβολο α (Σχέδιο 4) και ο τρίτος την τρίτη λιθόστρωση με τον περίβολο β (Σχέδιο 5). Ο τέταρτος προϊστορικός ορίζοντας αν και σφραγίζεται και αυτός με τη σειρά του από το στρώμα καταστροφής της ΤΝ – ΠΕΧ, δεν έχει δώσει κανένα αρχιτεκτονικό δείγμα πιθανώς λόγω της περιορισμένης έκτασης που αυτός ανασκάφθηκε, παρά μόνο λίγη κεραμική. Οι δύο πρώτοι ορίζοντες σύμφωνα με τα κινητά ευρήματα χρονολογούνται στην Ύστερη εποχή του Χαλκού, ο τρίτος στην πρώιμη εποχή Χαλκού, ενώ ο τέταρτος τοποθετείται στην τελική Νεολιθική περίοδο. Η περαιτέρω μελέτη της κεραμικής θα βοηθήσει στην πιο ακριβή χρονολογική κατάταξη των παραπάνω.

 

 

Σημειώσεις

[1] Βλ. ΑΕΜΘ 12, 1998

[2] Ηοοd S., Chios: Prehistoric Emporio and Ayio Gala I&ΙΙ, 1981.

[3] P.A.Mountjoy 1986/ A.Hochstetter 1982:201-219.

[4] Παρόμοιος τρόπος δόμησης παρατηρείται και στον οικισμό του Εμποριού. Οι εξωτερικές προσόψεις του περιβόλου κτίζονται με μεγάλες πέτρες ενώ το εσωτερικό του γεμίζεται από μικρότερες πέτρες και χαλίκι (ΗοοdS., Chios: PrehistoricEmporioandAyioGalaI, 1981, σελ. 99, 109, Fig.59).

[5] Hochstetter A., Kastanas, Die Handgemachte Keramik, Tafel 30/1-2, 31/1, 49/1.

[6]Ανάλογοι λίθινοι περίβολοι της Πρώιμης Εποχής Χαλκού στο χώρο της Μακεδονίας έχουν εντοπιστεί μόνο δύο (2) και σε πιο αποσπασματική κατάσταση. Ο ένας στον οικισμό Σκάλα Σωτήρος στη Θάσο (Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Οικισμός της ΠΕΧ στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου, ΑΕΜΘ 1, 1987, σελ.389-407) και ο άλλος στο Μάνδαλο της δυτικής Μακεδονίας (Πιλάλη&Παπανθίμου, Ανασκαφή στο Μάνδαλο, ΑΕΜΘ 2, 1988, σελ.127-135 και Πιλάλη&Παπανθίμου, Νέες ανασκαφικές έρευνες στο Μάνδαλο της δυτικής Μακεδονίας, Εγνατία 1, 1989, σελ.15-28). Το παράλληλο που προσεγγίζει περισσότερο τον περίβολο της Κρανιάς προέρχεται από τον οικισμό του Εμποριό της Χίου (ΗοοdS., Chios: PrehistoricEmporioandAyioGalaI, 1981).

[7] Ηοοd S., Chios: Prehistoric Emporio and Ayio Gala ΙI, σελ.538-9,  fig.237, 1981).

[>8] AslanisI., Kastanas, Die Fruhbronzezeitlichen Funde und Befunde,Tafel 1/1&5, 14/9, 110/5.

[9] Heurtley W.A., Prehistoric Macedonia, 1939, p.83, fig.53, Aslanis I., Kastanas, Die Fruhbronzezeitlichen Funde und Befunde,p.92,Tafel 1/10, 3/6, 6/12.

[10] AslanisI., Kastanas, Die Fruhbronzezeitlichen Funde und Befunde,Tafel 38/3&5&8,101/7&10.

[11] AslanisI., Kastanas, Die Fruhbronzezeitlichen Funde und Befunde,Tafel 118/5&8, 109/4, Heurtley W.A., Prehistoric Macedonia, 1939, εικ. 241.

[12] Θεοχάρης Δ., Νεολιθική Ελλάς, 1973, σελ.312, εικ. 183.

[13] Branigan K., Aegean Metalwork at the Early and Middle Bronze Age, 1974, σελ.14, pl.1/9,10,12.

[14] Θεοχάρης Δ., Νεολιθική Ελλάς, 1973, εικ. 224.

[15] Ελάχιστα είναι τα δείγματα που εντοπίστηκαν στο βορειοελλαδικό χώρο και αυτά βρίσκονται συνήθως σε πολύ άσχημη κατάσταση διατήρησης. Liritzis V. McG., The Role and Development of Metallurgy in the Late Neolithic and Early Bronze Age of Greece, p.81, fig. 2.6.1.2/125.

[16] Ηοοd S., Chios: Prehistoric Emporio and Ayio Gala I, σελ.105, Fig. 58, 1981.