Μακεδονικός Όλυμπος

Πληροφοριακά Στοιχεία

Δημοσιεύθηκε : Παρασκευή, 11 Απρίλιος 2014 08:06

Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

Νομός Πιερίας,

περιοχή Μακεδονικού Ολύμπου

Η παρούσα σελίδα αφορά ανασκαφές που έγιναν με αφορμή μεγάλα τεχνικά Εργα στην περιοχή του Μακεδονικού Ολύμπου, και συγκεκριμένα στο νότιο τμήμα του Νομού Πιερίας, από το Λιτόχωρο μέχρι τα σύνορα με την Θεσσαλία.1

Πρόκειται για την περιοχή των αρχαίων μακεδονικών πόλεων Φίλας, Ηρακλείου-Πλαταμώνα και Λειβήθρων, όπου εντοπίστηκαν πολλοί νέοι αρχαιολογικοί χώροι. Οι θέσεις ήταν άγνωστες αλλά αναμενόμενες, δεδομένου ότι ο χώρος αυτός, ανάμεσα στον Όλυμπο και τη θάλασσα, είναι η ζωτικής σημασίας είσοδος στη Μακεδονία και τον Θερμαϊκό από τα Τέμπη και το Αιγαίο: είσοδος ευλογημένη, με μικρούς εύφορους κάμπους και σκάλες στον Θερμαϊκό, άφθονες πηγές νερού και τροφής, πρώτες ύλες για πρώτες ανάγκες [ξύλο - πέτρα - πηλό] και προστασία στις δύσκολες ώρες από τον Όλυμπο.

Στην αρχαιότητα υπήρχαν στο νοτιότερο τμήμα του νομού Πιερίας τέσσερις τουλάχιστον οικισμοί, όλοι στα όρια του ορεινού όγκου του Ολύμπου:
1. Η Τοπόλιανη βόρεια, μεταξύ της αγροτικής περιοχής του Λιτοχώρου και Λεπτοκαρυάς είναι οικισμός ύστερης αρχαιότητας, ίσως παλιότερος, ανεξερεύνητος.2
2. Η οχυρωμένη ακρόπολη των Λειβήθρων βρίσκεται 6,5 χιλιόμετρα νοτιώτερα, στα όρια της αγροτικής περιοχής Λεπτοκαρυάς και Σκοτίνας.
3. Ακριβώς απέναντι, 5,5 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά, είναι ο λόφος του Πλαταμώνα, στα όρια Ν. Παντελεήμονα και Πλαταμώνα.  

Τέλος 7,5 χιλιόμετρα νότια, βρίσκεται ο λόφος Καραλή, που διασχίζεται από το σύνορο Μακεδονίας – Θεσσαλίας. Σώζονται εδώ τείχος, τοίχοι, κεραμίδες και κεραμική ελληνιστικών χρόνων. Πρόκειται μάλλον για την επί του Πηνειού Φίλα.

Ερείπια του Πλαταμώνα σώζονται και σε ένα από τους λόφους ΝΔ του κάστρου, ενώ μεταξύ Λειβήθρων και Πλαταμώνα, στο Παλιόκαστρο, υπάρχει ακόμα ένας οικισμός ανεξερεύνητος. Στο λόφο του Παππού υπάρχει κλειστό σήμερα σπήλαιο, όπου κατά πληροφορίες βρέθηκαν νομίσματα αναθηματικά στον Ποσειδώνα.

Μεταξύ των οικισμών είχαν από παλιότερα εντοπιστεί νεκροταφεία : υστερο-ρωμαϊκό στην Τοπόλιανη, χαλκού με Μυκηναϊκά ευρήματα μεταξύ Τοπόλιανης και Λειβήθρων, σιδήρου-ιστορικών χρόνων ανατολικά των Λειβήθρων, ρωμαϊκών μεταξύ Πλαταμώνα και Φίλας. Στο τελευταίο είχαν βρεθεί και όστρακα Ύστερης Εποχής Χαλκού.3

Σημειώσεις

[1]Τα ανασκαφικά μέτωπα ήταν 22. Στην παρούσα ανακοίνωση αναφέρονται τα κυριώτερα, δηλ. τα υπ. αρ. 3, 5, 6, 10, 11, 13, 15, 18.
1α. ΠΑΘΕ: Βόρεια υψώματα αρχαίας Φίλας: Ακαρπες δοκιμαστικές τομές με σκαπτικά μηχανήματα. Παρακολούθηση εκσκαφών.
1.ΠΑΘΕ: [ΧΘ 6+100, Ορυγμα 2] Περιοχή Ν. Πόρρων [αρχαίας Φίλας]:Εκταση: 185 τμ. Διάρκεια ανασκαφής: 15/8/99-2/9/99. Ευρήματα: Επιχώσεις ιστορικών χρόνων.
2.ΠΑΘΕ: [ΧΘ 6+600, όρυγμα 3] Περιοχή Ν. Πόρρων [αρχαίας Φίλας]: Εκταση: 50 τ.μ.Διάρκεια ανασκαφής: 27/9/99, 14/10/99. Επιχώσεις. Ευρήματα: συγκεντρώσεις λίθων, καύσεις, υπολείμματα σπόρων και φολίδες πυριτόλιθου.
3.ΠΑΘΕ: Πηγή Αθηνάς [ΧΘ.7+350 έως 8+300, όρυγμα 6] Περιοχή Ν. Πόρρων [αρχαίας Φίλας]: Αρχαιότητες προϊστορικές, κλασσικές, ρωμαϊκών χρόνων. Ολοκληρώθηκε μέχρι και την ΧΘ 7+800.
4.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 0+410 έως 0+431,5, κιβωτοειδής οχετός κοντά στον νέο σιδηροδρομικό σταθμό Πλαταμώνος, Πασάγιο] Περιοχή Ν. Πόρρων [αρχαίας Φίλας] Εκταση: 180 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: 26-10-2000 έως 14-11-2000. Ευρήματα: Στρώμα καταστροφής οικοδομήματος που βρισκόταν εκτός της ανασκαφικής τομής.
5.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 0+610 έως 0+712, κιβωτοειδής οχετός]. Περιοχή Πλαταμώνος [αρχαίας Φίλας]. Εκταση: 200 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: 17-7-2000 έως 20-8-2000. , 3 Πλατάνια Ευρήματα: κυκλική κατασκευή, ελληνιστική αποστραγγιστική τάφρος.
6.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 0+696 έως 0+813, σήραγγα, 3 Πλατάνια]. Περιοχή Πλαταμώνος [αρχαίας Φίλας]. Εκταση: 3.970 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: Φεβρουάριος/Νοέμβριος 97, Μάιος 99/Μάρτιος 2000. Ελληνιστική αγροικία.
7.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 1+380 έως 2+380. Σήραγγα, cut and cover στην περιοχή μεταξύ του προηγούμενου και του επόμενου. Επιχώσεις κλασσικές, πρϊστορικές. Περιοχή Πλαταμώνος [αρχαίου Ηρακλείου].
8.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 3+810 έως 3+880. Σήραγγα, κτήμα Μοσκώφ].
Περιοχή Πλαταμώνος [αρχαίου Ηρακλείου]. Εκταση: 175 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: 16-1-97 ως 11-4-97 .Ευρήματα: Αγροτική μεσαιωνική εγκατάσταση. Παραδόθηκε με τα ευρήματα στην 9η ΕΒΑ.
9.ΕΡΓΟΣΕ: [α-γ]. [ΧΘ 4+338 έως 4+418 Σήραγγα, Πηγή Μουσών] Περιοχή Πλαταμώνος [αρχαίου Ηρακλείου].Εκταση: 1.700 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: Ιανουάριος-Απρίλιος 1997. Ευρήματα: Επιχώσεις Ελληνιστικών χρόνων, καταστραμμένα από χείμαρρο υπολείμματα περιβόλου.
10.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 5+096 έως 5+413 Σήραγγα, Κρανιά. Περιοχή Ν. Παντελεήμονος [αρχαίου Ηρακλείου]. Εκταση: 9.510 τμ. Οικοδομικές φάσεις από 3η χιλιετία πΧ. ως και 3ο αιώνα μΧ. Παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο.
Διάρκεια ανασκαφής: Σεπτέμβριος/Νοέμβριος 97, Ιούνιος 98 ως Οκτώβριο 2001
11.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 5+ 100 Κιβωτοειδής οχετός, Κρανιά] Περιοχή Ν. Παντελεήμονος [αρχαίου Ηρακλείου]. Οπ.
12.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 5+533 Κιβωτοειδής οχετός] Περιοχή Ν. Παντελεήμονος [αρχαίου Ηρακλείου]. Στο βόρειο όριο της Κρανιάς. Ρωμαϊκά καμίνια.
13.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 6+015 Κιβωτοειδής οχετός, Κιραμαριό] Περιοχή Ν. Παντελεήμονος [αρχαίου Ηρακλείου].Κεραμεικός κλίβανος.
14.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 7+413 έως 7+418. Κιβωτοειδής οχετός] Περιοχή Σκοτίνας [αρχαίων Λειβήθρων].Εκταση: 390 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: Ιούλιος 2000. Ευρήματα: Τμήμα υπαίθριου, υπόστεγου πιθεώνα.
15.ΕΡΓΟΣΕ: ΧΘ 7+300 έως 7+465 [νέα σιδηροδρομική γραμμή, Κομπολόι] Υστεροκλασσική αγροικία. Περιοχή Σκοτίνας [αρχαίων Λειβήθρων].Εκταση: 3.975 τμ. Διάρκεια ανασκαφής: Μάιος-Δεκέμβριος 97, Απρίλιος 99-Φεβρουάριος 2000, Ιούνιος-Οκτώβριος 2000.
16.ΕΡΓΟΣΕ: ΧΘ 7+750 έως 7+850 [νέα σιδηροδρομική γραμμή, Ντουβάρι 1] Οπ. Περιοχή Σκοτίνας [αρχαίων Λειβήθρων].Εκταση: 2.100 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: Ιούνιος-Δεκέμβριος 97, Μάιος-Οκτώβριος 99.
17.ΕΡΓΟΣΕ: ΧΘ 7+950 έως 7+980 [νέα σιδηροδρομική γραμμή, Ντουβάρι 2] Οπ. Περιοχή Σκοτίνας [αρχαίων Λειβήθρων].Εκταση: 375 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: Ιούνιος-Δεκέμβριος 97, Μάιος-Οκτώβριος 99.
18.ΕΡΓΟΣΕ: [ΧΘ 0+00 έως 0+300 Υπόγεια διάβαση Olympian Bay, Βάλτος] Περιοχή Λεπτοκαριάς [αρχαίου οικισμού στην Τοπόλιανη].Εκταση: 5125 τμ.Διάρκεια ανασκαφής: Μάιος-Ιούλιος 2000, Μάιος 2000 και εξής με λίγο προσωπικό. Συνεχίσθηκε με αυξημένο προσωπικό από το 2001 ως τον Μάιο. Ευρήματα: Ισως τμήμα αγροτικής εγκατάστασης αρχών ύστερης εποχής χαλκού.
19.ΠΑΘΕ: [ΧΘ 15+530 ] Σταθμός ΛιτοχώρουΜεγάλη καταστροφή οικοδομήματος ρωμαϊκών χρόνων, πιθανώτατα από τις εργολαβίες της Εθνικής Οδού. Με το υλικό μπαζώθηκε έκταση πολλών στρεμμάτων [περίπου 30] παραπλεύρως της Εθνικής Οδού
20.Ορεινός δρόμος Λεπτοκαριά-Καρυά επί του Ολύμπου. Ιούλιος-Αύγουστος 2000 Λιθόστρωτος δρόμος
21.Ορεινός δρόμος Λεπτοκαριά-Καρυά επί του Ολύμπου. Ιούλιος-Αύγουστος 2000 Νεκροταφείο μυκηναϊκών χρόνων.
22.Δημοτικό έργο πλατείας Λιτοχώρου. Νεκροταφείο μυκηναϊκών χρόνων.

Ευχαριστώ τον Τάκη Ρέτζιο που άντεξε τις δυσκολίες και με βοήθησε σε όλα. Ευχαριστώ και τον Τάκη Γραμμένο, μου υπενθύμισε, σε συνέχεια πολύ δύσκολων καιρών, το αυτονόητο: ότι η Αρχαιολογική Υπηρεσία οφείλει να έχει αρχαιογνωστικές απορίες… Ευχαριστώ τέλος όλους τους έκτακτους συνεργάτες, πρώτα τον πανταχού παρόντα Αστέριο Σαμαρά.
Στις παραπάνω ανασκαφές εργάστηκαν κατά διαστήματα [άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο] πολλοί έκτακτοι αρχαιολόγοι, συντηρητές, σχεδιαστές, τεχνίτες και εργάτες της γης. Τους ευχαριστώ όλους θερμά, ιδιαίτερα όσους νέους συναδέλφους βοήθησαν για να μπορεί να συνταχθεί αυτή η σελίδα:
Κλινάκη Ελένη, Κουλίδου Σοφία, Μαργαρίτη Εύη, Μουράτη Αθανασία, Μπαχλάς Αρης, Μυτελέτσης Μιλτιάδης, Παπαδοπούλου Ευτέρπη, Σύρος Τάσος.
Επειδή τα ονόματα των εργατών της γης στις γης ξεπερνούν τους 500, με λύπη μου θα αναφέρω μόνο τους αρχαιολόγους, τους σχεδιαστές και τους συντηρητές.

Αρχαιολόγοι: Αλβανού Εβα, Γεροφωκά Ελένη, Γιοματάρης Μανόλης, Θεοφάνους Γιώργος, Καγιούλη Αναστασία, Καρατάσιος Παναγιώτης, Ιμαμίδης Γιάννης, Κλινάκη Ελένη, Κουλίδου Σοφία, Κουριάτη Κατερίνα, Κυραϊλίδης Γιάννης, Λουμιώτη Πόπη, Μακρή Μαρία, Μαλαμίδου Βάγια, Μαργαρίτη Εύη, Μητλιάγκα Ντίνα, Μιχαηλίδης Απόστολος, Μορφωνιού Ελευθερία, Μουράτη Αθανασία, Μπαλάτου Αντιόπη, Μπαχλάς Αρης, Μυτελέτσης Μιλτιάδης, Νίκολιτσ Σίμισα, Παπαβασιλείου Μαρία, Παπαδοπούλου Ευτέρπη, Παππά Σοφία, Παρδάλης Μιχαήλ, Σαμαρτζίδου Ελένη, Σπανογιάννη Ειρήνη, Σταμούλη Λαμπρινή, Συλαίου Στέλλα, Σύρος Τάσος, Τζήμα Σίλεια, Τζιώλας Γιάννης, Τσαρουχάς Αγγελος, Γερολιόλιου Ντίνα, Νούλα Σοφία, Σχιζονίκα Μαρία, Τριανταφυλλοπούλου Δάφνη.

Σχεδιαστές: Βασιλειάδου Σοφία, Δαλακούρα Γεωργία. Ευθυμιάδης Αλκιβιάδης, Ζαφειροπούλου Ευαγγελία, Ζηλίδου Δέσποινα, Καλαμάρας Νικόλαος, Κουλιάνος Διονύσιος, Κουμουρτζής Λεωνίδας, Κουτσιβού Μαρία, Παππά Κέλλη, Παύλου Κ¨ωστας, ΠΙτσιάβας Νικόλαος, Σρμπλιάνοβιτς Σάνια, Στεφανίδης Γεώργιος, Χατζηγιαννάκη Μαρία.

Συντηρητές: Αποκατανίδης Λάζαρος, ΒΑσιλειάδου Ειρήνη, Βίτσιου Ιωάννα, Γκαβανούδη Γεωργία, Γκιζάρη Στέλλα, Καζαντζανίδου Ειρήνη, Καρακάρης Αγγελος, Κομπογιαννοπούλου Ζωή, Κυπριανού Βασιλική, Μακρίδου Ελένη, Παπαθανασίου Μαρία, Παπανικολάου Μάζη, Σαντετζίδου Σοφία, Στεργιούλα Ευτέρπη, Τσαγαλίδης Χαράλαμπος, Τζουμουσλή Ελισάβετ, Χαβιάρας Παναγιώτης.
 

[2] Πριν από την εμφάνιση του ονόματος του Πλαταμώνα στην ιστορία και μετά την καταστροφή των Λειβήθρων γύρω στο 100 ένα καινούριο όνομα έχει κάνει την εμφάνιση στην περιοχή 12 μίλια από το Δίον, αναφέρεται στον Sabatum, ή Sabatium, όλα λατινόγραφα (πιν. Peut. , γεωργ. Guidonis 536 2, γεωργ. Ραβ. 194..14,373.6). Ο Ορφικός μύθος των διπλανών πάλαι-ποτέ Λειβήθρων οδηγεί στο συχετισμό με το Σαβάζιο, και ενδεχομένως σε κάποιο ιερό που ανακαλούσε τον τοπικό μύθο. Δώδεκα μίλια από το Δίον, φτάνει κανείς πράγματι μεταξύ Λειβήθρων και Πλαταμώνα, όπου βρίσκεται το Παλιόκαστρο. Η επιφανειακή κεραμική δεν αποκλείει καταρχήν την ταύτιση. Η περιοχή λέγεται και Πέρασμα, περιγραφικό όνομα, αφού εδώ οδηγούν ορεινά μονοπάτια από το πέρασμα της Καλλιπεύκης και τις πηγές των Αγίων Αποστόλων. Αυτές οι πηγές θα δικαιολογούσαν ιερό, όχι απαραιτήτως διονυσιακό. Αν αποσυνδεθούμε από Σαβάζιο, του οποίου ίχνος δεν ανιχνεύτηκε, τα πράγματα ίσως θα ήταν πιο εύκολα. Ζάβατον είναι η αιολική μορφή του διάβατον και μεταφράζεται passage of water, πέρασμα στο νερό. Η ταύτιση με την γεωγραφία της περιοχής και το ταυτόσημο σημερινό Πέρασμα είναι απόλυτη, η ταύτιση Ζάβατον-Sabatum είναι, θα έλεγα, πιθανή. Ανάλογο διπλανό παράδειγμα είναι τα Λείβηθρα. Στην σιωπή του Ολύμπου από την ημέρα που εγκαταστάθηκαν μέχρι και σήμερα, βρίσκονται παρόλα αυτά σήμερα στα ομώνυμα και σύγχρονα Κανάλια. Ίσως τα περιγραφικά της φύσης τοπωνύμια να είναι στην περιοχή αθάνατα. Και ίσως μπορούμε να τα αλλάξουμε από το Σαβάζιο.

[3] Η περιοχή αναφέρεται στην προ-χριστιανική αρχαιότητα για δυο κύριους λόγους :
• τον βίο και την πολιτεία Ορφέως-Μουσών στα Λείβηθρα,
• τον βίο και την πολιτεία Ρωμαίων-Περσέα τα κρίσιμα χρόνια 171-168.
Συγκεκριμένα, το 171 οι Ρωμαίοι εγκαταστάθηκαν στα Τέμπη και ο νυν Δήμος Ανατολικού Ολύμπου έγινε προχωρημένο φυλάκιο του Περσέα. Εκτός από τα πεδινά στενά Φίλας-Βέγλας-Ηρακλείου, κυριότερα ορεινά είναι το πέρασμα Καρυάς-Λειβληθρων βόρεια , Καλλιπεύκης-Λειβήθρων/Πλαταμώνα νοτιώτερα. Όλα συνδέονται μεταξύ τους με ορεινά μονοπάτια.
Επί 2 χρόνια τα μακεδονικά φρούρια στα κρίσιμα σημεία των διαδρομών ήταν απαγορευτικά από τους Ρωμαίους. Το 169, από δύσβατο μονοπάτι, που προφανώς παρέβλεψε ο Περσέας, οι ρωμαίοι μπόρεσαν να φτάσουν σπο την Περραιβία στα μονοπάτια της άνω Σκοτίνας απ όπου και κατέβηκαν, για να στρατοπεδεύσουν μεταξύ Λειβήθρων-Ηρακλείου.