Π. Σ. Σταθμός Λιτοχώρου

Πληροφοριακά Στοιχεία

Δημοσιεύθηκε : Δευτέρα, 14 Απρίλιος 2014 07:35

Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

Π. Σ. Σταθμός Λιτοχώρου

Στη θέση Π. Σταθμός Λιτοχώρου εντοπίστηκαν σε μεγάλη έκταση [+- 30 στρέμματα] μπάζα με  δεκάδες ευρήματα  ρωμαϊκών χρόνων [επιτύμβιες στήλες, βάθρο    τιμητικό   σε   Αυτοκράτορα, κίονες, άλλα αρχιτεκτονικά μέλη, κεραμική του τον 2^ου –3^ου  αι μ.Χ]  που προήλθαν από εκτεταμένη καταστροφή αρχαιολογικού χώρου ρωμαϊκών χρόνων.    Η θέση βρίσκεται στο 425^ο   χιλιόμετρο της   νέας    Εθνικής   οδού   Αθηνών-Θεσσαλονίκης.   Λόγω της ιδιάζουσας περίπτωσης, η έρευνα έγινε με  τη βοήθεια χωματουργικών μηχανημάτων   και δυο  «εργολαβικών» σιδερένιων  κόσκινων.

Π. Σταθμός Λιτοχώρου:  Επιγραφή από τα μπάζα

Βάλτος Λεπτοκαρυάς Νομού Πιερίας

Πληροφοριακά Στοιχεία

Δημοσιεύθηκε : Παρασκευή, 11 Απρίλιος 2014 10:37

Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

Η θέση βρίσκεται αμέσως βόρεια της Λεπτοκαρυάς, ανάμεσα σε δύο μεγάλα ρέματα  του Ολύμπου, και επηρεάζεται άμεσα από μικρότερα. Η ανασκαφή είχε ξεκινήσει αρχικά το 2000 με μια μεγάλη καταστροφή από την ΕΡΓΟΣΕ, για τη διάνοιξη υπόγειας διάβασης προς-και από- το τουριστικό χωριό Λεπτοκαριά. Η σημασία του χώρου απαξιώθηκε, η ανασκαφή διακόπηκε αλλά και το έργο της υπόγειας διάβασης σταμάτησε. Ακολούθησε ένα μικρότερο τεχνικό έργο της Νομαρχίας Πιερίας (αγωγός λυμάτων νότιας Πιερίας) που επιβεβαίωσε την αρχαιολογική και ιστορική σημασία του χώρου, με τον εντοπισμό δίπλα στο έργο της ΕΡΓΟΣΕ τριών μνημειακών περιβόλων ΕΧ.

Η ανασκαφική έρευνα ξεκίνησε και πάλι με χρηματοδότηση της ΕΡΓΟΣΕ το Μάρτιο του τρέχοντος έτους προκειμένου να ολοκληρωθεί  η υπόγεια διάβαση που είχε παραμείνει σε εκκρεμότητα.  Η συνολική έκταση του έργου είναι 6 στρέμματα, ωστόσο, μετά τις εκτεταμένες καταστροφές του 2000 από τα χωματουργικά μηχανήματα, ανασκάφηκαν περίπου 2,5 στρέμματα με αρχαιολογικό βάθος 2,5μ. Οι σκαπτικές εργασίες ολοκληρώθηκαν τον Αύγουστο του 2006,  εμπρόθεσμα.

Πρόκειται για έναν προϊστορικό οικισμό όπου αναγνωρίστηκαν τρεις κύριες οικιστικές φάσεις που ονομάστηκαν συμβατικά Βάλτος 1 (η νεώτερη), Βάλτος 2, Βάλτος 3.  Παράλληλα η θέση είχε χρησιμοποιηθεί και για ταφές ανηλίκων στην πρώιμη φάση, αλλά και ενηλίκων στη δεύτερη. 

Οι φάσεις χρονολογήθηκαν στην Μέση, τις αρχές και το τέλος της Ύστερης Εποχής Χαλκού, χρονολόγηση που επιβεβαιώθηκε από τα πρώτα αποτελέσματα ραδιοχρονολόγησης δειγμάτων άνθρακα που έγιναν στο εργαστήριο Δημόκριτος:  

 τιμές στρωματογραφίας C14:

·         Βάλτος 3: 1930-1745 π.Χ.,

·         Βάλτος 2: 1670-1510 π.Χ,

·         Βάλτος 1: 1300-1100 π.Χ).  

Οι τρεις φάσεις έχουν συνοπτικά ως εξής:

ΒΑΛΤΟΣ 1

Πρόκειται για μία πρόχειρη εγκατάσταση με πασσαλότρυπες, λιθοσειρές, και λιθοστρώσεις. Χρονολογείται αμέσως μετά την καταστροφή της προηγούμενης (Βάλτος 2) και την επικάλυψη της θέσης με διαβρώσεις του Ολύμπου.  

ΒΑΛΤΟΣ 2

Εκπροσωπεί μια οργανωμένη εγκατάσταση με πλούσια αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, αμέσως μετά την καταστροφή της προγενέστερης (Βάλτος 3) από φωτιά και τη δράση καταστροφικών χειμάρρων. Ο οικισμός ορίζεται από μνημειακούς περιβόλους που συνεχίζουν εκτός των ορίων απαλλοτρίωσης . Ακολουθώντας το φυσικό ανάγλυφο έχουν ακανόνιστη πορεία και κατά τόπους ενισχύονται με εγκάρσια τοιχία – αντηρίδες. Έχουν ισχυρό θεμέλιο από μεγάλους ημιλαξευμένους λίθους στα μέτωπα, γέμισμα από μικρές πέτρες και συνδετικό υλικό πηλόχωμα. Τοπικά φέρουν επιδιορθώσεις και προσθήκες μετά την καταστροφή τους από χείμαρρο.

Βάλτος 2: Σοφία Κουλίδου και μνημειακοί περίβολοι.	Βάλτος 2: μνημειακός περίβολο

Βάλτος 2 : τύμβος

Σε απόσταση 4,5μ. δυτικά των περιβόλων 2 και 3, εντοπίστηκε ταφικός τύμβος με τρεις ταφές. Κατεστραμμένος στο νότιο τμήμα του από την κοίτη χειμάρρου, έχει διάμετρο 5,80μ. και μέγιστο σωζόμενο ύψος 0,90μ. Ορίζεται από ισχυρό δακτύλιο ανάλογης δόμησης με τους περιβόλους, αλλά με διαμορφωμένο μόνο το εξωτερικό μέτωπο, που σώζει έως και τέσσερις επάλληλες σειρές . Το εσωτερικό γέμισμα του τύμβου αποτελείται από μικρές πέτρες και χώμα. Περιείχε τρεις ταφές, οι δύο ενηλίκων και η μία ανήλικου ατόμου, που ίσως συνιστούν τα μέλη οικογένειας. Οι τάφοι είναι λακκοειδείς και σημαίνονταν με τοπικό λιθοσωρό.

Οι ταφές των ενηλίκων, η κεντρική και η μία περιφερειακή, ήταν ακτέριστες, ενώ η τρίτη ανήκει σε μικρό κορίτσι, όπως υποδεικνύουν τα χάλκινα κοσμήματα (ενώτια, περιδέραιο, βραχιόλι). Οι νεκροί ήταν τοποθετημένοι σε συνεσταλμένη στάση, με το σώμα στο πλάι ή σε ύπτια θέση.  

Βρέθηκαν ακόμη δύο λακκοειδείς, ακτέριστες ταφές ενηλίκων, η μία πλησίον των τύμβων και η δεύτερη στο ΝΔ άκρο του ανασκαφικού χώρου. Οι δύο τύμβοι ανήκουν στην πρώιμη φάση κατασκευής των περιβόλων, ενώ για τις ελεύθερες ταφές δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία.

ΒΑΛΤΟΣ 3

Αφορά μια εκτεταμένη εγκατάσταση που καταστράφηκε από φωτιά (Εκθεση, σχ. 3) και στη συνέχεια από χειμάρρους.Εκπροσωπείται από ένα εξαιρετικά πλούσιο σε κεραμική και λοιπά ευρήματα στρώμα καταστροφής, χωρίς σαφή αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Ενδείξεις οικοδομικών στοιχείων συνιστούν σποραδικές πασσαλότρυπες, μάζες πηλού και πλιθιών και σε μια περίπτωση λίθινο κατεστραμμένο θεμέλιο. Το δάπεδο είναι κυρίως πατημένο πηλόχωμα με χαλικωτό υπόστρωμα, στο οποίο κατά τόπους διαμορφώνονται αβαθή ορύγματα αδιευκρίνιστης χρήσης .

Τα μικροευρήματα αντιπροσωπεύονται κυρίως από λίθινα, ενώ δεν λείπουν τα πήλινα, τα οστέινα και τα μεταλλικά.

Στον κατάλογο των λίθινων συμπεριλαμβάνονται τυπικά εργαλεία ενός προϊστορικού οικισμού κυρίως από πυριτόλιθο (πέλεκεις, ξέστρα, λεπίδες, αποτμήματα πυρήνων, φολίδες).

Ο μεγαλύτερος αριθμός των πήλινων μικροευρημάτων αποτελείται από υφαντικά ή αλιευτικά βαρίδια, κυρίως όστρακα με διαμπερή οπή σε δεύτερη χρήση και  σφονδύλια. Στον κατάλογο των οστέινων περιλαμβάνονται οπείς, μαχαιρίδια, ένα αγκίστρι και αδιάγνωστα αντικείμενα με εγχάρακτη διακόσμηση.

Όσον αφορά στα μεταλλικά, είναι σπάνια και αφορούν κτερίσματα ταφής (χάλκινες χάντρες, ενώτια, σπείρα) και δύο αστρωματογράφητα ευρήματα (χάλκινη βελόνη και χάλκινος πέλεκυς).

Οι φάσεις 2 και 3 του Βάλτου έχουν ελάχιστα ερευνηθεί στον βορειοελλαδικό χώρο. Αντίθετα έχει ερευνηθεί σε κάποια έκταση στη Θεσσαλία, με την οποία η θέση της Λεπτοκαρυάς παρουσιάζει τις μεγαλύτερες ομοιότητες. Η πολιτιστική σχέση του αρχικού πυρήνα του κράτους της Κάτω Μακεδονίας (βασιλείου των Τημενιδών) με την Θεσσαλία στις σκοτεινές πρώιμες φάσεις του, είναι εξαιρετικά σημαντική για το πολυσυζητημένο θέμα της καταγωγής των κατοίκων του. Είναι θλιβερό ότι μεγάλο μέρος της εγκατάστασης καταστράφηκε από τα χωματουργικά μηχανήματα, αλλά και μεγάλη τύχη που ένα μικρότερο τουλάχιστον τμήμα της ανασκάφηκε.

Λείβηθρα

Πληροφοριακά Στοιχεία

Δημοσιεύθηκε : Παρασκευή, 11 Απρίλιος 2014 11:21

Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, σε σπηλιά της περιοχής γεννήθηκε από την μούσα Καλλιόπη ο Ορφεύς. Ο ίδιος φέρεται να ίδρυσε εδώ το πρώτο τελεστήριο μυστηρίων  του Διονύσου.  Είχε βίαιο θάνατο, από γυναίκες της Πιερίας που τον θανάτωσαν στην παραολύμπια χώρα του Δίου. Ο τάφος του στα Λείβηθρα, που ήταν αρχικά ένα απλό ηρώο, μετατράπηκε σιγά-σιγά σε ιερό όπου λατρεύτηκε με θυσίες όπως οι θεοί.  Εδώ βρισκόταν  και το κυπαρισσένιο του άγαλμα, το ξόανο. Οταν ο Αλέξανδρος  ξεκινούσε την εκδικητική του εκστρατεία εναντίον  των Περσών,  το άγαλμα στα Λείβηθρα «ƒdrîtapolÝn  ¢fÁke..». Ο οιωνός ερμηνευθηκε αισιόδοξα: οι άνθρωποι της τέχνης πολύ θα κουράζονταν στο μέλλον για να  υμνήσουν  αυτή την εκστρατεία.  Η  θέση των Λειβήθρων ταυτίστηκε από τον Εφορο Αρχαιοτήτων Κοτζιά με το ύψωμα Κάστρο, στη σύγκλιση Ανω και Κάτω Ολύμπου, στις νοτιοανατολικές υπώρειες του Ανω Ολύμπου. Άγνωστη παραμένει η ακριβής έκταση και η μορφή της πόλης.

Στα τέλη 2ου-αρχές 1ου αιώνα, τα Λείβηθρα  καταστράφηκαν από σεισμό -τον ίδιο ίσως που έχει επισημανθεί στην Πέλλα, πιθανόν και τη Θεσσαλονίκη.  Εδώ ακολούθησαν πλημμύρες των χειμάρρων του Ολύμπου  που υπέσκαψαν την ακρόπολη, μεγάλο μέρος της οποίας κατέρρευσε μέσα στις κοίτες. Εκτοτε τα Λείβηθρα εγκαταλείφθηκαν.

Στην αγροτική περιοχή των Λειβήθρων-Σκοτίνας  ανασκάφηκε, με χρηματοδότηση από την ΕΡΓΟΣΕ,  η αγροικία στο Κομπολόι.

ΛΕΙΒΗΘΡΑ  2003-2004

Τα Λείβηθρα εκτείνονται 5 χμ. περίπου ΝΔ του Βάλτου, μπροστά στη μεγάλη πτυχή που χωρίζει τον Άνω από τον Κάτω Όλυμπο. Αρχαιότερες ενδείξεις ζωής στην ακρόπολη είναι του 8^ου αιώνα πΧ., αλλά τα γύρω νεκροταφεία ανάγονται τουλάχιστον ως τη μυκηναϊκή εποχή. Η ανασκαφή των Λειβήθρων έμενε πάντα σε αναμονή, επειδή πρώτη προτεραιότητα ήταν η σωτηρία της ακρόπολης. Ο κίνδυνος προέκυπτε από τρεις χειμάρρους που δημιουργούν το πιο επικίνδυνο από τα ρέματα του Ολύμπου, τη Ζηλιάνα, αρχαίο Συν, καθώς συμβάλλουν σε κοινή κοίτη ακριβώς μπροστά στην ακρόπολη.

Η αντιστήριξη των πρανών και η αναζήτηση χρηματοδότησης ήταν μία πολύχρονη και τραυματική εμπειρία που θεραπεύτηκε σε μεγάλο βαθμό χάρη σε μια μικρή σχετικά χρηματοδότηση από τα ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας. Έτσι, το 2003 και το 2004 ολοκληρώθηκε η προστασία των νότιων πρανών από τον Καβουρόλακκα, τον χείμαρρο της νότιας πλευράς.

Ευχαριστώ θερμά τον συνάδελφο αρχιτέκτονα Γιάννη Γιαννάκη, που συμμετείχε στην αγωνία και ανέλαβε με θέρμη το έργο. Η αντιστήριξη έγινε με συρμάτινα καλάθια γεμισμένα με αργόλιθους, που τοποθετήθηκαν κλιμακωτά από την κοίτη έως και ένα μεγάλο ύψος επάνω στα καταρρέοντα πρανή. Στη συνέχεια, συνεχίσθηκε με πασσαλόπηκτα άνδηρα, όπως παλιότερα στα βόρεια και ανατολικά πρανή. Κατά τη διάρκεια του τεχνικού έργου εντοπίστηκαν δύο λάκκοι, αποθέτες απορριμμάτων.

Έγινε πρώτη φορά σαφές ότι τόσο στα νότια πρανή της ακρόπολης, όσο και στην απέναντι ακριβώς όχθη εκτείνεται ικανός αριθμός τέτοιων λάκκων, που σε μεγάλο βαθμό καταστράφηκαν από τον χείμαρρο. Οι δύο που ερευνήθηκαν περιείχαν μεγάλη ποσότητα κεραμικής, οστά, όστρεα και μικροαντικείμενα. Το υλικό είναι πολύ μεγάλο, και δεν μελετήθηκε, αυτή  λοιπόν η παρουσίαση είναι ενδεικτική.

Αν εξαιρεθούν λίγα παραδείγματα των ελληνιστικών χρόνων από τη κατάρρευση των πρανών, όπως αυτό το θραύσμα του ομηρικού σκύφου,

ΤΗΛΕΜΑ(ΧΟΣ), η υπόλοιπη κεραμική, με πληθώρα τύπων και ποικίλη γεωγραφική προέλευση έδωσε το χρονολογικό στίγμα της εποχής: Είναι η αρχαϊκή (6^ος αι. π.Χ.).  Υπάρχει όμως και μια ομάδα γραπτής κεραμικής, ίσως τοπικής και των περιχώρων, που δεν ταυτίζεται με γνωστά εργαστήρια. Πρόκειται για κοτύλες, βαθιά πινάκια και σκύφους. Ο πηλός είναι γκρίζος με αρκετή μαρμαρυγία και κακοτεχνίες στο ψήσιμο. Η διακόσμηση των κοτυλών γίνεται με ακτινωτά κοσμήματα πάνω από τη βάση, ολόβαφη ζώνη που καλύπτει σχεδόν ολόκληρο το σώμα, και με στενή ζώνη στο χείλος, με πουλιά σε φωτεινό βάθος.

Γεωγραφικά, τα πλησιέστερα κεραμικά εργαστήρια, είναι του 5^ου αιώνα στην Κρανιά του Ηρακλείου, αλλά το υλικό δεν ερευνήθηκε για σχέσεις. Υπάρχει και μία ομάδα μεγάλων γραπτών αγγείων (αμφορείς, κρατήρες και λεκάνες) από ερυθρό πηλό, καθαρό και με καλό ψήσιμο. Τη διακόσμηση αποτελούν ελεύθερα σχηματοποιημένα φυτικά κοσμήματα με ερυθρές πινελιές, που παραπέμπουν στα προπερσικά στρώματα της Ολύνθου.

Το μεγαλύτερο ποσοστό της τοπικής αβαφούς κεραμικής είναι αμφορείς, χυτροειδή, οινοχόες, αρυτήρες και λεκάνες. Πρόκειται για καλής ποιότητας κεραμική με καλό ψήσιμο.

Η στιλβωμένη κεραμική (γκρίζα, μαύρη και κόκκινη) έχει παρόμοιο σχηματολόγιο όπως η αβαφής. Κατά κανόνα, η διακόσμηση γίνεται με πυκνές παράλληλες στιλβώσεις, όπως η προϊστορική κεραμική, αλλά και η αντίστοιχη κεραμική του 5^ου αιώνα από τη γειτονική Κρανιά.

Υπάρχει επίσης και διακόσμηση με χάραξη, μερικές φορές κυματοειδή και εντελώς όμοια με την κεραμεική του τέλους του 8ου αιώνα που ανασκάφηκε επίσης στη Κρανιά.

Η κορινθιακή κεραμική ακολουθεί ποσοτικά την αττική. Συχνότερα σχήματα είναι οι κοτύλες, κιονωτοί κρατήρες και οινοχόες, χωρίς να λείπουν και οι σφαιρικοί αρύβαλλοι. Βλέπετε ένα όστρακο κρατήρα με παράσταση κωμαστών (CorinthVII, pl.70,An48)και όστρακα από κοτύλες, κρατήρες, εξάλειπτρα, αρύβαλλους κ.α

Από την πολυάριθμη αττική κεραμική, βλέπετε θραύσματα ταινιωτής μικρογραφικής κύλικας με ιππέα, και μελανόμορφης κύλικας με γυναικεία ποδαράκια, μελανόμορφης κύλικας με ιππέα, και δεύτερο με δύο ανδρικές μορφές, μικρογραφικής ταινιωτής κύλικας με αντωπά πτηνά και μελανόμορφης κύλικας με αντωπές σφίγγες, μελανόμορφης κύλικας με σφίγγες και ταινιωτής κύλικας με πάνθηρα, μελανόμορφου αμφορέα με ενιαίο περίγραμμα με μορφές σε πομπή και κλειστού μελανόμορφου αγγείου με γυναικεία μορφή, κλειστού αγγείου με μελανόμορφη παράσταση Ερμή και μελανόμορφου κιονωτού κρατήρα με δύο πολεμιστές σε μάχη, και πολλά ακόμη.

Σπανιότερη τέλος, αλλά αρκετή, είναι η χιακή κεραμική, γνωστή και ως ναυκρατική, μία κεραμική με πολύ ευρεία διάδοση αλλά μικρή σχετικά παραγωγή. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό της είναι ότι καλύπτεται με παχύρρευστο διάλυμα λευκού πηλού που σχεδόν υαλοποιείται στο ψήσιμο και δημιουργεί στο εξωτερικό των αγγείων ένα λαμπρό λευκό φόντο που προβάλλει τα θέματα

Στο εσωτερικό των ανοιχτών αγγείων αποτελεί το αφανές λείο υπόστρωμα κάτω από το μαύρο γάνωμα που καλύπτει ολόκληρη την εσωτερική επιφάνεια και διακοσμείται με επίθετα χρώματα. Σε αντίθεση μάλιστα με το ρεύμα της εποχής που ήθελε τη χάραξη κύριο χαρακτήρα της διακόσμησης, τα ναυκρατικά αγγεία επιμένουν στο περίγραμμα που αποδίδεται είτε με το βερνίκι της διακόσμησης και την εξαίρεση του λευκού φόντου, είτε με τα επίθετα χρώματα.

Η Χιακή κεραμεική, που συνεχώς και πληθαίνει στη Κεντρική Μακεδονία, φαίνεται να εισάγεται στην περιοχή του Ολύμπου ήδη από τα τέλη του 8^ου αιώνα, όπως προκύπτει από τα όστρακα που βρέθηκαν στο χρονολογημένο στρώμα της Κρανιάς του γειτονικού Ηρακλείου, που όμως δυστυχώς δεν απέδωσαν σχήματα.

Η ποικίλη προέλευση των ευρημάτων στην περιοχή του Ολύμπου, ήδη από τα τέλη του 8^ου αιώνα τουλάχιστον, ίσως έχει σχέση με ένα προϊόν ιδιαίτερα σημαντικό και απαραίτητο για τους δραστήριους στόλους του Αιγαίου όλων των εποχών, δηλαδή την ξυλεία.

Εφη Πουλάκη Παντερμαλή, Αρης Μπαχλάς

Oρεινός λιθόστρωτος δρόμος στον Όλυμπο

Στην  περιοχή Λειβήθρων αλλά επάνω στον Όλυμπο, διασώθηκε ένας   ορεινός λιθόστρωτος δρόμος , που είχε παλιότερα εντοπιστεί κατά μήκος της φυσικής διαδρομής από τα Λείβηθρα προς την Περαιβία διά του Ανω Ολύμπου.  Σώθηκε την τελευταία στιγμή από μεγάλη καταστροφή κατά την  κατασκευή του ορεινού δρόμου Καρυάς-Λεπτοκαριάς,  με λίγες σχετικά απώλειες και αλλαγή της μελέτης της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Πιερίας.   Αποκαλύφθηκε (Ιούλιος-Αύγουστος 2000) αρκετό  τμήμα σε υψόμετρο χιλίων μέτρων, στο 11+232 χμ. από τον κόμβο της Λεπτοκαρυάς στην Εθνική Οδό [412 χμ. Ε.Ο. Αθηνών-Θεσσαλονίκης]. Πριν από τον καθαρισμό, είχε μορφή κατσικόδρομου του Ολύμπου, στον οποίο πότε-πότε  διακρίνονταν  μερικές πέτρες.  Αποδείχτηκε  ότι είναι μεγάλο τεχνικό  έργο πλάτους  4 μ., σε περιοχές δύσβατες και με μεγάλες κλίσεις,  που προϋποθέτουν τεράστια χωματουργικά έργα και εκβραχισμούς.   Είναι κατασκευασμένος επί του φυσικού βράχουτον οποίο συχνά διαμορφώνει και εκμεταλλεύεται.   Λόγω κλίσεων  και ειδικών κλιματολογικών συνθηκών, η πλαγιά  διατηρεί ελάχιστες έως μηδενικές επιχώσεις, τόσες όσες συγκρατούν οι  σχεδόν  επιφανειακές ρίζες του δάσους.  Δεν υπήρχαν  κινητά ευρήματα, εκτός από εκείνα των κυνηγών και του εμφυλίου πολέμου.

Νεκροταφείο Εποχής Χαλκού των Λειβήθρων

Μεγάλος  αριθμός τάφων καταστράφηκε από τον ίδιο δρόμο στα πρώτα υψώματα του Ολύμπου, στη θέση  «Βακούφικα»  (ή  "Παλιομέτοχο", Δ.Δ. Λεπτοκαρυάς του Δήμου Ανατολικού Ολύμπου) στον αρχαιολογικό χώρο των Λειβήθρων, αμέσως ΝΔ του λόφου "Ράχη" της Παλιάς Λεπτοκαρυάς, περίπου 1 χλμ. Β.Δ. της ακρόπολης των Λειβήθρων, 6,5 χλμ.   από τον κόμβο της Λεπτοκαρυάς.  Διασώθηκαν  από την πλήρη καταστροφή (Ιούλιος-Αύγουστος 2000) δέκα κιβωτιόσχημοι, πλακοπερίβλητοι τάφοι, συλημένοι,  διαστάσεων +- 2,00 μ. Χ  0,60 μ.  Χ 0,50 μ., με δάπεδο από χαλικάκια και πατημένο πηλόχωμα. Βρέθηκαν διάσπαρτα μέσα και έξω από τους τάφους λίγες χάντρες από  κεχριμπάρι και μερικά   ταλαιπωρημένα  αγγεία,  κυρίως  μυκηναϊκου τύπου, σε μεγαλύτερο ποσοστό αλάβαστρα (ΥΕ ΙΙΙΒ-Γ).  Πολύ κοντά  εντοπίστηκε  κτίσμα και περίβολος με κατεύθυνση προς την ακρόπολη των Λειβήθρων.

Βακούφικα Λειβήθρων: Νεκροταφείο, ορθογώνιο κτίσμα και περίβολος.

Η Πηγή Αθηνάς

Πληροφοριακά Στοιχεία

Δημοσιεύθηκε : Παρασκευή, 11 Απρίλιος 2014 09:52

Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

Η Πηγή Αθηνάς

¹

Η Πηγή Αθηνάς απλώνεται στους πρόποδες του Κάτω Ολύμπου, τρία χιλιόμετρα βόρεια των συνόρων με τη Θεσσαλία και του λόφου Καραλή όπου βρίσκεται ίσως η Φίλα². Πέντε χιλιόμετρα βόρεια είναι ο λόφος του κάστρου Πλαταμώνα, πιθανότατα το Ηράκλειο. Η νέα θέση βρίσκεται γύρω από μία ομώνυμη πηγή αέναης ροής, πολύ κοντά στις προσχώσεις και τα βαρικά του Πηνειού, ένα χιλιόμετρο από τη μεγάλη ελληνιστική αγροικία στα Τρία Πλατάνια ³ που διαλύθηκε λόγω Μεγάλων Έργων. Ο πιθεώνας της μεταφέρθηκε στο Νέο Σιδηροδρομικό Σταθμό Πλαταμώνα, πολύ κοντά στη Πηγή Αθηνάς, όπου και είναι επισκέψιμος.

Η νέα ανασκαφή προκλήθηκε και χρηματοδοτήθηκε από την ΠΑΘΕ. Πραγματοποιήθηκε στη προβλεπόμενη διαπλάτυνση της Εθνικής Οδού, αριστερά και δεξιά από την υφιστάμενη. Προς το παρόν διακόπηκε μέχρι να καταργηθεί το κατάστρωμα. Η Πηγή Α βρίσκεται κάτω από την υπάρχουσα Εθνική Οδό, αρκετά μέτρα χαμηλότερα από την Β. Δεν είχαμε καν υποπτευθεί πόσο επικίνδυνη θα γινόταν και στις δύο πλευρές του δρόμου, ούτε και πόσο θα στεκόμασταν τυχεροί, αφού τα αυτοκίνητα θα έπεφταν μεν μέσα στα σκάμματα, αλλά κατά τύχη όχι και στα κεφάλια μας.

Η θέση της Πηγής Αθηνάς, αμέσως βόρεια των εκβολών του Πηνειού.

Η Πηγή Αθηνάς (πρώτοι λόφοι του Ολύμπου στο βάθος), από τη θάλασσα

Πηγή Αθηνάς Α και Β (ΑΘΑ και ΑΘΒ)

ΝΕΩΤΕΡΕΣ , ΡΩΜΑΪΚΕΣ, ΚΛΑΣΣΙΚΕΣ-ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

Οι ανώτερες επιχώσεις ήταν νεώτερες και της τουρκοκρατίας, διαταραγμένες από τα έργα της Εθνικής Οδού. Χαμηλότερα υπήρχαν δύο επιμήκη χαλικόστρωτα. Της Πηγής Α επί ενός νεκροταφείου τύμβων, της Β επί ενός αγροκτήματος ρωμαϊκών χρόνων. Μοναδικά ευρήματα ήταν πέταλα με καρφιά, που υποδεικνύουν τη χρήση των χαλικόστρωτων ως δρόμων, είτε διαφορετικών είτε, το πιθανότερο, ενός και του ίδιου δρόμου.

Η αμέσως προηγούμενη χρονολογικά φάση αφορούσε ένα αγρόκτημα, όπου ανασκάφηκε η γωνία μιας αγροικίας και τμήμα νεκροταφείου αυτοκρατορικών χρόνων σε μικρή απόσταση από την εγκατάσταση ⁴. Δεδομένου ότι ο χρονολογικά αντίστοιχος οικισμός δεν εντοπίστηκε στην περιοχή, το νεκροταφείο έχει πιθανόν σχέση με τους κατοίκους του αγροκτήματος.

Στην αγροικία βρέθηκαν πολυάριθμα πήλινα σκεύη, αβαφή και ερυθροβαφή, σε μεγάλη ποσότητα και ποικιλία, που ανήκουν σε ένα ευρύ χρονολογικό φάσμα από τον 1ο έως τον 4ο αι. μ.Χ. Μεγάλος ήταν ο αριθμός των γυάλινων αγγείων, μεμονωμένο ένα οστέινο κουταλάκι, πολυάριθμες οι αγνύθες κάθετου αργαλειού, λίγα τα πήλινα ειδώλια, πολλά τα υλικά δομής και εξαρτήματα, πολλά τα μεταλλικά εργαλεία, όπως μαχαίρια και εγχειρίδια, ψαλίδια, λαβίδες, φυτευτήρια, και άλλα. Βρέθηκαν επίσης δύο χάλκινα κουδουνάκια, που θα μπορούσαν να ανήκουν σε οικόσιτα ζώα, αλλά και προσωπικά αντικείμενα ανθρώπων της αγροικίας. Πιο ιδιαίτερα από τα κινητά ευρήματα ήταν τα γυάλινα αγγεία.

ΑΘΒ. Ρωμαϊκή Αγροικία	ΑΘΒ. Ρωμαϊκή Αγροικία, θραύσματα γυάλινων αγγείων

	ΑΘΒ, Ρωμαϊκό νεκροταφείο, κτέρισμα ταφής ΣΤ
	ΑΘΒ, Γυάλινο αγγείο από το ρωμαϊκό νεκροταφείο.
	ΑΘΒ, Ρωμαϊκή Αγροικία, Χάλκινα κουδούνάκια.

Εφηλίδα από την αγροικία	Σύγχρονο και αρχαίο ψαλίδι από την αγροικία

Κάτω από τη ρωμαϊκή φάση ακολουθούσαν προ-ρωμαϊκές επιχώσεις, με τις οποίες ίσως σχετίζονται υπολείμματα τοίχων που βρέθηκαν κάτω από την αγροικία. Οι επιχώσεις ανήκουν σε αγρόκτημα των κλασσικών/ελληνιστικών χρόνων, και δεν αποκλείεται εκτός τομής να υπάρχει και αντίστοιχη αγροικία. Από την κλασσική φάση εντοπίστηκε ένας μεγάλος δακτυλιόσχημος αποθέτης με μεγάλη ποσότητα κεραμικής και οικοδομικό υλικό.

Άγνωστο ποια ήταν η αρχική χρήση της κατασκευής, η θέση της πάντως στην κορυφή ενός τόσο ανεμοδαρμένου λόφου καθώς και το σχήμα δεν αποκλείεται να τη συσχετίζουν με κάποιο παλιότερο αλώνι. Στον αποθέτη υπήρχαν διάφοροι τύποι εμπορικών αμφορέων, οινοχόες και χυτροειδή, ιγδία και άλλα καθημερινά σκεύη αλλά και επιτραπέζια, συχνά εξαιρετικής ποιότητας, όπου κυριαρχούσαν οι σκύφοι διαφόρων τύπων.

Ευρήματα από τις κλασσικές και ελληνιστικές φάσεις

ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ

Σε αμέσως χαμηλότερο επίπεδο η ανασκαφή αποκάλυψε ένα νεκροταφείο τύμβων σε ευθεία γραμμή πάνω και κάτω από την Εθνική Οδό, παράλληλα ίσως με έναν αρχαιότερο φυσικό δρόμο στη θέση της νεώτερης Εθνικής Οδού. Η εικόνα μου θύμισε τα πρωτογεωμετρικά νεκροταφεία του Ολύμπου, αλλά το καινούριο χρονολογείται στην Εποχή Χαλκού 5.

 Ο σύγχρονος με το νεκροταφείο οικισμός της Πηγής Αθηνάς είναι άγνωστος και ίσως βρίσκεται κάπου κοντά, πιθανότατα επιχωσμένος, όπως ήταν και ο σύγχρονος στρωματογραφημένος οικισμός στο Ηράκλειο (Κρανιά), αλλά και ένας αντίστοιχος στην περιοχή των Λειβήθρων, έξω από τη Λεπτοκαρυά (Βάλτος).

Οι τύμβοι της Πηγής Αθηνάς ήταν κατασκευασμένοι από τρόχαλα των παρακείμενων ρεμάτων, σε μεγάλο ποσοστό μάρμαρα, και περιβάλλονταν από έναν ή δύο δακτύλιους. Εδράζονταν σε αραιή και πιθανόν όχι τυχαία χαλικόστρωση, που εκτεινόταν και εκτός τύμβων, καθώς και σε φερτά χώματα που ισοπέδοσαν την κλίση, μάλλον με τη βοήθεια περιβόλων. Στα άνδηρα υπήρχαν και άλλα, σύγχρονα με τους τύμβους, δυσερμήνευτα ευρήματα Χαρακτηριστικότερα ήταν οι πολλές, μικρές, και δυσδιάκριτες κυκλικές κατασκευές, που εδράζονταν πάνω στα άνδηρα και επάνω στους τύμβους. Σε μερικές βρέθηκαν ελάχιστα οστά (ίσως όχι ανθρώπινα), αγγεία, και σε μία περίπτωση φαίνεται να υπήρχε ένα μικρό σήμα. Δυσερμήνευτο είναι και το τμήμα ενός ορθογώνιου χώρου, κατεστραμμένου από μεταγενέστερες επεμβάσεις, αλλά σύγχρονου με το νεκροταφείο, καθώς επίσης και δύο μικρότεροι. Όπως φαίνεται να προκύπτει από την στρωματογραφία, ο ένας ήταν ενσωματωμένος στον περίβολο ενός σύγχρονου τύμβου.

 
 ΑΘΒ: Δύο τύμβοι και μερικές από τις κατασκευές

Ένας τύμβος είχε δύο περιόδους ταφών, τις νεώτερες σχεδόν επιφανειακά και αφού μεσολάβησαν μαύρες επιχώσεις. Οι επιφανειακοί αυτοί τάφοι ήταν ρηχοί λάκκοι που περιβάλλονταν από σειρά λίθων, με ατομικές συνεσταλμένες ταφές, και ένα αγγείο ως κτέρισμα, εκτός από την περίπτωση μιας νεκρής που φορούσε κοσμήματα. Αξιοσημείωτος ήταν ο τάφος ενός μεγάλου κτερισμένου ζώου, που δεν έχει ταυτιστεί.

Οι παλιότεροι τάφοι επισημαίνονταν εύκολα μετά την αφαίρεση της λιθορριπής του τύμβου, χάρη σε μία περιορισμένη και ιδιαίτερη λιθορριπή πάνω στον τάφο. Αυτοί ο νεκροί ήταν θαμμένοι βαθειά, κάποτε με σκαλοπάτι καθόδου, και συχνά περιβάλλονταν από λιθοσειρά στο βάθος ή και στο χείλος του λάκκου. Μέσα στη επάνω λiθοσειρά, όπως εξάλλου και μέσα στη λιθορριπή του τύμβου ήταν δυνατόν να υπάρχούν αγγεία και άνθρακες. Στον τύμβο υπήρχε πάντα ένας κεντρικός τάφος, που κάποτε ήταν ο μοναδικός. Ηταν κατά κανόνα ο μνημειακότερος, πιθανόν ο τάφος ενός κεντρικού νεκρού της οικογένειας, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει. Από τη στρωματογραφία προκύπτει ότι η κατασκευή του προηγείται του ανδήρου, του τύμβου, και κάποιων από τους περιφερειακούς τάφους, τουλάχιστον. Οταν περιφερειακοί τάφοι κατασκευάζονταν μετά τη δημιουργία του τύμβου, το αφαιρεθέν τμήμα της λιθορριπής ήταν δυνατόν να μη συμπληρωθεί, αλλά να παραμείνει κενό, μόνο με χώμα.

Οι ταφές ήταν όλες ατομικές, συνήθως με ένα αγγείο ως κτέρισμα. Σε μία περίπτωση, το μάτι του νεκρού καλυπτόταν από θαλασσινό κοχύλι. Οι νεκροί ήταν συνεσταλμένοι και ψηλοί. Αν εξαιρεθούν λίγα και πιθανόν ανήλικα άτομα, ο μέσος όρος ύψους υπολογίζεται γύρω στο 1,70 μ., αλλά υπήρχαν νεκροί που έφταναν ή και ξεπερνούσαν το 1,90.

Λίγα ήταν τα μικροευρήματα, αρκετή η κεραμεική, που φαίνεται καταρχήν να χρονολογείται στa τέλη της Μέσης Εποχής Χαλκού- αρχές της Υστερης. με νεώτερες τις ταφές του επάνω ορίζοντα του τύμβου 4, που ένα μάλλον εισηγμένο αγγείο φαίνεται να τις χρονολογεί πριν από τη μέχρι σήμερα μυκηνότροπη φάση του Ολύμπου.

Όπως και στα πρωτογεωμετρικά νεκροταφεία τύμβων του Ολύμπου, σύνηθες κτέρισμα είναι ο θεσσαλικός κάνθαρος με υπερυψωμένες και πολύ χαρακτηριστικές λαβές που έχουν κεντρική αυλάκωση.

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Υπολείμματα τοίχων επάλληλων φάσεων

Μετά την ανασκαφή του νεκροταφείου, και προς μεγάλη μας έκπληξη, διαπιστώθηκε ότι στην ίδια θέση προϋπήρχε αλλεπάλληλη εγκατάσταση της Νεώτερης τουλάχιστον Νεολιθικής Εποχής, με ανασκαμμένες επιχώσεις που έφτασαν τα 4 μέτρα και δεν εξαντλήθηκαν.

Η θέση δεν είναι μαγούλα αλλά φυσικοί χαμηλοί λόφοι και μία μικρούλα μισγάγγεια. Το Ηράκλειο, όπου υπήρξε νεολιθική φάση αλλά δεν ανασκάφηκε, βρίσκεται 3 χιλιόμετρα βόρεια. Η Κουντουριώτισα, όπου υπάρχει νεολιθικός ανεξερεύνητος οικισμός, βρίσκεται περίπου 35 χιλιόμετρα βόρεια, σε λοφώδη περιοχή του Ολύμπου και τα Παλιάμπελα Κολινδρού περίπου 65. Το θεσσαλικό Ραχμάνι (Μακρυχώρι) βρίσκεται μόλις 18 χιλιόμετρα νότια. Από τη νεολιθική φάση της Πηγής ερευνήθηκε μόνο μία στενή λουρίδα γης που όφειλε να ταπεινωθεί περίπου τέσσερα μέτρα, στο επίπεδο του τεχνικού έργου.

Αεροφωτογραφία, άποψη της περιοχής απο το Βορρά

Η θέση εποπτεύει σήμερα τη νοτιότερη παραθαλάσσια πεδιάδα της Μακεδονίας, ακριβώς πάνω από τις εκβολές του Πηνειού, το μεγάλο όμως Δέλτα σχηματίστηκε και αργότερα 6, άρα η θέση θα βρισκόταν τη Νεολιθική Εποχή πιο κοντά στη θάλασσα. Επειδή όμως θεωρείται ότι η κλιματική αλλαγή του τέλους των παγετώνων είχε ήδη δημιουργήσει μία μεγάλη απόθεση, και ότι κατά τη Μέση προς Νεώτερη Νεολιθική, σημειώθηκαν νέες αποθέσεις στην περιοχή, πρέπει να υποθέσουμε ότι υπήρχε αρκετή γη για γεωργική εκμετάλλευση 7, και ότι αυτός θα ήταν ο κύριος λόγος της εγκατάστασης, σε συνδυασμό βέβαια με το οδικό και το θαλάσσιο πέρασμα από τη θεσσαλική προς την πιερική πεδιάδα, καθώς και με τις φυσικές πηγές που ακόμη και σήμερα δροσίζουν τους ταξιδιώτες της Εθνικής Οδού. Η ζωοδόχος αυτή υγρασία σε συνδιασμό με τις τοπικές γεωλογικές συνθήκες δημιούργησε παχειά στρώση ιζήματος σε όλα τα ευρήματα, προκαλώντας ποικίλλα προβλήματα στην ανάγνωση της ανασκαφής γενικότερα.

Ο παλιότερος ανασκαμμένος ορίζοντας ήταν ένα εκτεταμένο μαύρο στρώμα (στρώμα 19) πάνω από έναν πιθανό αλλά κατεστραμμένο περίβολο που εκτεινόταν γύρω από το φρύδι του λόφου, θεμελιωμένος επί του μητρικού μαλακού βράχου. Δεν χρονολογήθηκε διότι βρισκόταν σε περιοχή μεγάλων κλίσεων που δεν συγκράτησε όλες τις επιχώσεις, ούτε αρκετό πάχος από τις υπόλοιπες. Το ίδιο το στρώμα περιείχε λίγα οστά, ένα όστρεο, 23 φολίδες, 86 πυρήνες πυριτόλιθου και 5 πυρήνες χαλαζία.

 Περίβολος και υπερκείμενες οικοδομικές φάσης

Τα αναφέρω αναλυτικά, γιατί δεν υπήρχε κεραμεική, εξαιρετικά ασύνηθες για την πλούσια υπόλοιπη στρωματογραφία. Οπωσδήποτε, ήταν παλιότερο των διμηνιακών φάσεων και κάποιων από τις προδιμηνιακές. Στην παρακείμενη μικρούλα μισγάγγεια, το μαύρο αυτό στρώμα καλυπτόταν από αλλεπάλληλες στρώσεις στείρου σχεδόν χαλικιού, προϊόν πανάρχαιας χειμαρρικής ροής, αξιοσημείωτα εκτεταμένης για μία τόσο μικρή λεκάνη απορροής, που μπαζώθηκε, όπως πρέπει να μπαζώθηκαν την ίδια εποχή ευρύτερες εκτάσεις γύρω από τον Όλυμπο με χαλίκια αλλά και με λούνη από πλημμύρες .

Στο μικρό δείγμα της γραπτής κεραμεικής, που στάθηκε δυνατό να αποφλοιωθεί από το πουρί, η διακόσμηση είναι με σοκολατί ή μελανό χρώμα σε ανοιχτόχρωμο φόντο, αλλά και με μελανό σε ερυθρό. Δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα πολύχρωμη διακόσμηση ούτε διακόσμηση με λευκό. Αποφλοιώθηκε επίσης από το πουρί κεραμεική με πλαστική διακόσμηση, με αποφύσεις διαφόρων τύπων, συχνά πολλαπλών και διάτρητων, με εγχάρακτη διακόσμηση, καθώς και με διακόσμηση από νυχιές, τσιμπιές κλπ.

Κυριαρχούν επί του παρόντος τα ανοιχτά αγγεία όπως πιθοειδή, χυτροειδή, φιάλες, κύπελλα, λεκανόσχημα και άλλα, με πολλά παραδείγματα καρινωτών, ιδιαίτερα στα βαθύτερα στρώματα. Μαύρη και κάποτε καστανή στιλπνή κεραμεική βρέθηκε κάτω από διμηνιακές φάσεις, συχνή στα κατώτερα αυτά στρώματα, αλλά συχνότερη ήταν παντού και πάντα η αδρή και ακόσμητη.

Βρέθηκαν αρκετά τμήματα ειδωλίων ένα ανάγλυφο πλακίδιο, πιθανόν όστρακο μεγάλου αγγείου, πολλοί οστέινοι οπείς, σφοντύλια, βαρίδια πηνία, λίθινοι πελέκεις λεπίδες πυριτόλιθου και αρκετές από χαλαζία, μία από τις οποίες με ασυνήθιστα μεγάλη διάσταση, ένα βραχιόλι spondylus και αρκετά διάτρητα βότσαλα, ένα μαρμάρινο αγγείο και μερικά πήλινα ορθογώνια αντικείμενα, ίσως ομοιώματα, μία πήλινη σφραγίδα με δίδυμους ρόδακες και πολλά ακόμη.

Σημειώσεις

[1] Ευχαριστώ θερμά όλους τους συνεργάτες της ανασκαφής. Οπως και οι υπόλοιποι των άλλων έργων, στάθηκαν όλοι πολύτιμοι, με τον α ή β τρόπο. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τους κ.κ. Ελένη Κλινάκη, Αρη Μπαχλά, Μαίρη Παπαβασιλείου, Πέπη Παπαδοπούλου και Τάσο Σύρο.

[2] Βλ. Στ. Βυζάντιου, Εθνικά, Φίλα.

[3] Βλ. σχετικά στον κατάλογο της Εκθεσης «Αρχαίες Αγροικίες σε Σύγχρονους Δρόμους», Εκδοση ΤΑΠΑ 2003, σελ. 56-61.

[4] Βλ. o.π. στον κατάλογο «Αρχαίες Αγροικίες», σελ. 54-55, και αρ. κατ. 30, 37, 50, 54, 61, 65, 66, 67, 68, 71, 79, 152, 156, 179, 195, 215, 221, 228, 231, 232, 296, 334, 335, 374, 375, 376, 391, 396, 414, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Επίσης για την ιστορία και τοπογραφία της περιοχής βλ. οπ. σελ. 17-33.

[5] Τα νεκροταφεία τύμβων στην Ελλάδα φαίνεται να ξεκινούν στην Πρώιμη Εποχή Χαλκού ΙΙΙ, ίσως αρχικά από τη Δυτική Ελλάδα, συνεχίζουν στη Μέση και αραιώνουν έως και σβήνουν στην Υστερη, για να επανέλθουν, τουλάχιστον στην περιοχή του Ολύμπου, στα πρωτογεωμετρικά χρόνια. Βλ. πχ. W. Cavanagh and C. Mee, A Private place: Death in Prehistoric Greece, S.I.M.A. CXXV, P. Astroms Forlag, Jonsered, 1998, σελ. 17, 29, 51, 62, 91.

[6]Βλ. Κ. Ι. Γαλλή, Ατλας Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλικής Πεδιάδας, Λάρισα 1002, 28.

[7] Βλ. Κ. Ι. Γαλλή, οπ, 31.