Η Πηγή Αθηνάς

Πληροφοριακά Στοιχεία

Δημοσιεύθηκε : Παρασκευή, 11 Απρίλιος 2014 09:52

Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

Η Πηγή Αθηνάς

¹

Η Πηγή Αθηνάς απλώνεται στους πρόποδες του Κάτω Ολύμπου, τρία χιλιόμετρα βόρεια των συνόρων με τη Θεσσαλία και του λόφου Καραλή όπου βρίσκεται ίσως η Φίλα². Πέντε χιλιόμετρα βόρεια είναι ο λόφος του κάστρου Πλαταμώνα, πιθανότατα το Ηράκλειο. Η νέα θέση βρίσκεται γύρω από μία ομώνυμη πηγή αέναης ροής, πολύ κοντά στις προσχώσεις και τα βαρικά του Πηνειού, ένα χιλιόμετρο από τη μεγάλη ελληνιστική αγροικία στα Τρία Πλατάνια ³ που διαλύθηκε λόγω Μεγάλων Έργων. Ο πιθεώνας της μεταφέρθηκε στο Νέο Σιδηροδρομικό Σταθμό Πλαταμώνα, πολύ κοντά στη Πηγή Αθηνάς, όπου και είναι επισκέψιμος.

Η νέα ανασκαφή προκλήθηκε και χρηματοδοτήθηκε από την ΠΑΘΕ. Πραγματοποιήθηκε στη προβλεπόμενη διαπλάτυνση της Εθνικής Οδού, αριστερά και δεξιά από την υφιστάμενη. Προς το παρόν διακόπηκε μέχρι να καταργηθεί το κατάστρωμα. Η Πηγή Α βρίσκεται κάτω από την υπάρχουσα Εθνική Οδό, αρκετά μέτρα χαμηλότερα από την Β. Δεν είχαμε καν υποπτευθεί πόσο επικίνδυνη θα γινόταν και στις δύο πλευρές του δρόμου, ούτε και πόσο θα στεκόμασταν τυχεροί, αφού τα αυτοκίνητα θα έπεφταν μεν μέσα στα σκάμματα, αλλά κατά τύχη όχι και στα κεφάλια μας.

Η θέση της Πηγής Αθηνάς, αμέσως βόρεια των εκβολών του Πηνειού.

Η Πηγή Αθηνάς (πρώτοι λόφοι του Ολύμπου στο βάθος), από τη θάλασσα

Πηγή Αθηνάς Α και Β (ΑΘΑ και ΑΘΒ)

ΝΕΩΤΕΡΕΣ , ΡΩΜΑΪΚΕΣ, ΚΛΑΣΣΙΚΕΣ-ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

Οι ανώτερες επιχώσεις ήταν νεώτερες και της τουρκοκρατίας, διαταραγμένες από τα έργα της Εθνικής Οδού. Χαμηλότερα υπήρχαν δύο επιμήκη χαλικόστρωτα. Της Πηγής Α επί ενός νεκροταφείου τύμβων, της Β επί ενός αγροκτήματος ρωμαϊκών χρόνων. Μοναδικά ευρήματα ήταν πέταλα με καρφιά, που υποδεικνύουν τη χρήση των χαλικόστρωτων ως δρόμων, είτε διαφορετικών είτε, το πιθανότερο, ενός και του ίδιου δρόμου.

Η αμέσως προηγούμενη χρονολογικά φάση αφορούσε ένα αγρόκτημα, όπου ανασκάφηκε η γωνία μιας αγροικίας και τμήμα νεκροταφείου αυτοκρατορικών χρόνων σε μικρή απόσταση από την εγκατάσταση ⁴. Δεδομένου ότι ο χρονολογικά αντίστοιχος οικισμός δεν εντοπίστηκε στην περιοχή, το νεκροταφείο έχει πιθανόν σχέση με τους κατοίκους του αγροκτήματος.

Στην αγροικία βρέθηκαν πολυάριθμα πήλινα σκεύη, αβαφή και ερυθροβαφή, σε μεγάλη ποσότητα και ποικιλία, που ανήκουν σε ένα ευρύ χρονολογικό φάσμα από τον 1ο έως τον 4ο αι. μ.Χ. Μεγάλος ήταν ο αριθμός των γυάλινων αγγείων, μεμονωμένο ένα οστέινο κουταλάκι, πολυάριθμες οι αγνύθες κάθετου αργαλειού, λίγα τα πήλινα ειδώλια, πολλά τα υλικά δομής και εξαρτήματα, πολλά τα μεταλλικά εργαλεία, όπως μαχαίρια και εγχειρίδια, ψαλίδια, λαβίδες, φυτευτήρια, και άλλα. Βρέθηκαν επίσης δύο χάλκινα κουδουνάκια, που θα μπορούσαν να ανήκουν σε οικόσιτα ζώα, αλλά και προσωπικά αντικείμενα ανθρώπων της αγροικίας. Πιο ιδιαίτερα από τα κινητά ευρήματα ήταν τα γυάλινα αγγεία.

ΑΘΒ. Ρωμαϊκή Αγροικία	ΑΘΒ. Ρωμαϊκή Αγροικία, θραύσματα γυάλινων αγγείων

	ΑΘΒ, Ρωμαϊκό νεκροταφείο, κτέρισμα ταφής ΣΤ
	ΑΘΒ, Γυάλινο αγγείο από το ρωμαϊκό νεκροταφείο.
	ΑΘΒ, Ρωμαϊκή Αγροικία, Χάλκινα κουδούνάκια.

Εφηλίδα από την αγροικία	Σύγχρονο και αρχαίο ψαλίδι από την αγροικία

Κάτω από τη ρωμαϊκή φάση ακολουθούσαν προ-ρωμαϊκές επιχώσεις, με τις οποίες ίσως σχετίζονται υπολείμματα τοίχων που βρέθηκαν κάτω από την αγροικία. Οι επιχώσεις ανήκουν σε αγρόκτημα των κλασσικών/ελληνιστικών χρόνων, και δεν αποκλείεται εκτός τομής να υπάρχει και αντίστοιχη αγροικία. Από την κλασσική φάση εντοπίστηκε ένας μεγάλος δακτυλιόσχημος αποθέτης με μεγάλη ποσότητα κεραμικής και οικοδομικό υλικό.

Άγνωστο ποια ήταν η αρχική χρήση της κατασκευής, η θέση της πάντως στην κορυφή ενός τόσο ανεμοδαρμένου λόφου καθώς και το σχήμα δεν αποκλείεται να τη συσχετίζουν με κάποιο παλιότερο αλώνι. Στον αποθέτη υπήρχαν διάφοροι τύποι εμπορικών αμφορέων, οινοχόες και χυτροειδή, ιγδία και άλλα καθημερινά σκεύη αλλά και επιτραπέζια, συχνά εξαιρετικής ποιότητας, όπου κυριαρχούσαν οι σκύφοι διαφόρων τύπων.

Ευρήματα από τις κλασσικές και ελληνιστικές φάσεις

ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ

Σε αμέσως χαμηλότερο επίπεδο η ανασκαφή αποκάλυψε ένα νεκροταφείο τύμβων σε ευθεία γραμμή πάνω και κάτω από την Εθνική Οδό, παράλληλα ίσως με έναν αρχαιότερο φυσικό δρόμο στη θέση της νεώτερης Εθνικής Οδού. Η εικόνα μου θύμισε τα πρωτογεωμετρικά νεκροταφεία του Ολύμπου, αλλά το καινούριο χρονολογείται στην Εποχή Χαλκού 5.

 Ο σύγχρονος με το νεκροταφείο οικισμός της Πηγής Αθηνάς είναι άγνωστος και ίσως βρίσκεται κάπου κοντά, πιθανότατα επιχωσμένος, όπως ήταν και ο σύγχρονος στρωματογραφημένος οικισμός στο Ηράκλειο (Κρανιά), αλλά και ένας αντίστοιχος στην περιοχή των Λειβήθρων, έξω από τη Λεπτοκαρυά (Βάλτος).

Οι τύμβοι της Πηγής Αθηνάς ήταν κατασκευασμένοι από τρόχαλα των παρακείμενων ρεμάτων, σε μεγάλο ποσοστό μάρμαρα, και περιβάλλονταν από έναν ή δύο δακτύλιους. Εδράζονταν σε αραιή και πιθανόν όχι τυχαία χαλικόστρωση, που εκτεινόταν και εκτός τύμβων, καθώς και σε φερτά χώματα που ισοπέδοσαν την κλίση, μάλλον με τη βοήθεια περιβόλων. Στα άνδηρα υπήρχαν και άλλα, σύγχρονα με τους τύμβους, δυσερμήνευτα ευρήματα Χαρακτηριστικότερα ήταν οι πολλές, μικρές, και δυσδιάκριτες κυκλικές κατασκευές, που εδράζονταν πάνω στα άνδηρα και επάνω στους τύμβους. Σε μερικές βρέθηκαν ελάχιστα οστά (ίσως όχι ανθρώπινα), αγγεία, και σε μία περίπτωση φαίνεται να υπήρχε ένα μικρό σήμα. Δυσερμήνευτο είναι και το τμήμα ενός ορθογώνιου χώρου, κατεστραμμένου από μεταγενέστερες επεμβάσεις, αλλά σύγχρονου με το νεκροταφείο, καθώς επίσης και δύο μικρότεροι. Όπως φαίνεται να προκύπτει από την στρωματογραφία, ο ένας ήταν ενσωματωμένος στον περίβολο ενός σύγχρονου τύμβου.

 
 ΑΘΒ: Δύο τύμβοι και μερικές από τις κατασκευές

Ένας τύμβος είχε δύο περιόδους ταφών, τις νεώτερες σχεδόν επιφανειακά και αφού μεσολάβησαν μαύρες επιχώσεις. Οι επιφανειακοί αυτοί τάφοι ήταν ρηχοί λάκκοι που περιβάλλονταν από σειρά λίθων, με ατομικές συνεσταλμένες ταφές, και ένα αγγείο ως κτέρισμα, εκτός από την περίπτωση μιας νεκρής που φορούσε κοσμήματα. Αξιοσημείωτος ήταν ο τάφος ενός μεγάλου κτερισμένου ζώου, που δεν έχει ταυτιστεί.

Οι παλιότεροι τάφοι επισημαίνονταν εύκολα μετά την αφαίρεση της λιθορριπής του τύμβου, χάρη σε μία περιορισμένη και ιδιαίτερη λιθορριπή πάνω στον τάφο. Αυτοί ο νεκροί ήταν θαμμένοι βαθειά, κάποτε με σκαλοπάτι καθόδου, και συχνά περιβάλλονταν από λιθοσειρά στο βάθος ή και στο χείλος του λάκκου. Μέσα στη επάνω λiθοσειρά, όπως εξάλλου και μέσα στη λιθορριπή του τύμβου ήταν δυνατόν να υπάρχούν αγγεία και άνθρακες. Στον τύμβο υπήρχε πάντα ένας κεντρικός τάφος, που κάποτε ήταν ο μοναδικός. Ηταν κατά κανόνα ο μνημειακότερος, πιθανόν ο τάφος ενός κεντρικού νεκρού της οικογένειας, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει. Από τη στρωματογραφία προκύπτει ότι η κατασκευή του προηγείται του ανδήρου, του τύμβου, και κάποιων από τους περιφερειακούς τάφους, τουλάχιστον. Οταν περιφερειακοί τάφοι κατασκευάζονταν μετά τη δημιουργία του τύμβου, το αφαιρεθέν τμήμα της λιθορριπής ήταν δυνατόν να μη συμπληρωθεί, αλλά να παραμείνει κενό, μόνο με χώμα.

Οι ταφές ήταν όλες ατομικές, συνήθως με ένα αγγείο ως κτέρισμα. Σε μία περίπτωση, το μάτι του νεκρού καλυπτόταν από θαλασσινό κοχύλι. Οι νεκροί ήταν συνεσταλμένοι και ψηλοί. Αν εξαιρεθούν λίγα και πιθανόν ανήλικα άτομα, ο μέσος όρος ύψους υπολογίζεται γύρω στο 1,70 μ., αλλά υπήρχαν νεκροί που έφταναν ή και ξεπερνούσαν το 1,90.

Λίγα ήταν τα μικροευρήματα, αρκετή η κεραμεική, που φαίνεται καταρχήν να χρονολογείται στa τέλη της Μέσης Εποχής Χαλκού- αρχές της Υστερης. με νεώτερες τις ταφές του επάνω ορίζοντα του τύμβου 4, που ένα μάλλον εισηγμένο αγγείο φαίνεται να τις χρονολογεί πριν από τη μέχρι σήμερα μυκηνότροπη φάση του Ολύμπου.

Όπως και στα πρωτογεωμετρικά νεκροταφεία τύμβων του Ολύμπου, σύνηθες κτέρισμα είναι ο θεσσαλικός κάνθαρος με υπερυψωμένες και πολύ χαρακτηριστικές λαβές που έχουν κεντρική αυλάκωση.

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Υπολείμματα τοίχων επάλληλων φάσεων

Μετά την ανασκαφή του νεκροταφείου, και προς μεγάλη μας έκπληξη, διαπιστώθηκε ότι στην ίδια θέση προϋπήρχε αλλεπάλληλη εγκατάσταση της Νεώτερης τουλάχιστον Νεολιθικής Εποχής, με ανασκαμμένες επιχώσεις που έφτασαν τα 4 μέτρα και δεν εξαντλήθηκαν.

Η θέση δεν είναι μαγούλα αλλά φυσικοί χαμηλοί λόφοι και μία μικρούλα μισγάγγεια. Το Ηράκλειο, όπου υπήρξε νεολιθική φάση αλλά δεν ανασκάφηκε, βρίσκεται 3 χιλιόμετρα βόρεια. Η Κουντουριώτισα, όπου υπάρχει νεολιθικός ανεξερεύνητος οικισμός, βρίσκεται περίπου 35 χιλιόμετρα βόρεια, σε λοφώδη περιοχή του Ολύμπου και τα Παλιάμπελα Κολινδρού περίπου 65. Το θεσσαλικό Ραχμάνι (Μακρυχώρι) βρίσκεται μόλις 18 χιλιόμετρα νότια. Από τη νεολιθική φάση της Πηγής ερευνήθηκε μόνο μία στενή λουρίδα γης που όφειλε να ταπεινωθεί περίπου τέσσερα μέτρα, στο επίπεδο του τεχνικού έργου.

Αεροφωτογραφία, άποψη της περιοχής απο το Βορρά

Η θέση εποπτεύει σήμερα τη νοτιότερη παραθαλάσσια πεδιάδα της Μακεδονίας, ακριβώς πάνω από τις εκβολές του Πηνειού, το μεγάλο όμως Δέλτα σχηματίστηκε και αργότερα 6, άρα η θέση θα βρισκόταν τη Νεολιθική Εποχή πιο κοντά στη θάλασσα. Επειδή όμως θεωρείται ότι η κλιματική αλλαγή του τέλους των παγετώνων είχε ήδη δημιουργήσει μία μεγάλη απόθεση, και ότι κατά τη Μέση προς Νεώτερη Νεολιθική, σημειώθηκαν νέες αποθέσεις στην περιοχή, πρέπει να υποθέσουμε ότι υπήρχε αρκετή γη για γεωργική εκμετάλλευση 7, και ότι αυτός θα ήταν ο κύριος λόγος της εγκατάστασης, σε συνδυασμό βέβαια με το οδικό και το θαλάσσιο πέρασμα από τη θεσσαλική προς την πιερική πεδιάδα, καθώς και με τις φυσικές πηγές που ακόμη και σήμερα δροσίζουν τους ταξιδιώτες της Εθνικής Οδού. Η ζωοδόχος αυτή υγρασία σε συνδιασμό με τις τοπικές γεωλογικές συνθήκες δημιούργησε παχειά στρώση ιζήματος σε όλα τα ευρήματα, προκαλώντας ποικίλλα προβλήματα στην ανάγνωση της ανασκαφής γενικότερα.

Ο παλιότερος ανασκαμμένος ορίζοντας ήταν ένα εκτεταμένο μαύρο στρώμα (στρώμα 19) πάνω από έναν πιθανό αλλά κατεστραμμένο περίβολο που εκτεινόταν γύρω από το φρύδι του λόφου, θεμελιωμένος επί του μητρικού μαλακού βράχου. Δεν χρονολογήθηκε διότι βρισκόταν σε περιοχή μεγάλων κλίσεων που δεν συγκράτησε όλες τις επιχώσεις, ούτε αρκετό πάχος από τις υπόλοιπες. Το ίδιο το στρώμα περιείχε λίγα οστά, ένα όστρεο, 23 φολίδες, 86 πυρήνες πυριτόλιθου και 5 πυρήνες χαλαζία.

 Περίβολος και υπερκείμενες οικοδομικές φάσης

Τα αναφέρω αναλυτικά, γιατί δεν υπήρχε κεραμεική, εξαιρετικά ασύνηθες για την πλούσια υπόλοιπη στρωματογραφία. Οπωσδήποτε, ήταν παλιότερο των διμηνιακών φάσεων και κάποιων από τις προδιμηνιακές. Στην παρακείμενη μικρούλα μισγάγγεια, το μαύρο αυτό στρώμα καλυπτόταν από αλλεπάλληλες στρώσεις στείρου σχεδόν χαλικιού, προϊόν πανάρχαιας χειμαρρικής ροής, αξιοσημείωτα εκτεταμένης για μία τόσο μικρή λεκάνη απορροής, που μπαζώθηκε, όπως πρέπει να μπαζώθηκαν την ίδια εποχή ευρύτερες εκτάσεις γύρω από τον Όλυμπο με χαλίκια αλλά και με λούνη από πλημμύρες .

Στο μικρό δείγμα της γραπτής κεραμεικής, που στάθηκε δυνατό να αποφλοιωθεί από το πουρί, η διακόσμηση είναι με σοκολατί ή μελανό χρώμα σε ανοιχτόχρωμο φόντο, αλλά και με μελανό σε ερυθρό. Δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα πολύχρωμη διακόσμηση ούτε διακόσμηση με λευκό. Αποφλοιώθηκε επίσης από το πουρί κεραμεική με πλαστική διακόσμηση, με αποφύσεις διαφόρων τύπων, συχνά πολλαπλών και διάτρητων, με εγχάρακτη διακόσμηση, καθώς και με διακόσμηση από νυχιές, τσιμπιές κλπ.

Κυριαρχούν επί του παρόντος τα ανοιχτά αγγεία όπως πιθοειδή, χυτροειδή, φιάλες, κύπελλα, λεκανόσχημα και άλλα, με πολλά παραδείγματα καρινωτών, ιδιαίτερα στα βαθύτερα στρώματα. Μαύρη και κάποτε καστανή στιλπνή κεραμεική βρέθηκε κάτω από διμηνιακές φάσεις, συχνή στα κατώτερα αυτά στρώματα, αλλά συχνότερη ήταν παντού και πάντα η αδρή και ακόσμητη.

Βρέθηκαν αρκετά τμήματα ειδωλίων ένα ανάγλυφο πλακίδιο, πιθανόν όστρακο μεγάλου αγγείου, πολλοί οστέινοι οπείς, σφοντύλια, βαρίδια πηνία, λίθινοι πελέκεις λεπίδες πυριτόλιθου και αρκετές από χαλαζία, μία από τις οποίες με ασυνήθιστα μεγάλη διάσταση, ένα βραχιόλι spondylus και αρκετά διάτρητα βότσαλα, ένα μαρμάρινο αγγείο και μερικά πήλινα ορθογώνια αντικείμενα, ίσως ομοιώματα, μία πήλινη σφραγίδα με δίδυμους ρόδακες και πολλά ακόμη.

Σημειώσεις

[1] Ευχαριστώ θερμά όλους τους συνεργάτες της ανασκαφής. Οπως και οι υπόλοιποι των άλλων έργων, στάθηκαν όλοι πολύτιμοι, με τον α ή β τρόπο. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τους κ.κ. Ελένη Κλινάκη, Αρη Μπαχλά, Μαίρη Παπαβασιλείου, Πέπη Παπαδοπούλου και Τάσο Σύρο.

[2] Βλ. Στ. Βυζάντιου, Εθνικά, Φίλα.

[3] Βλ. σχετικά στον κατάλογο της Εκθεσης «Αρχαίες Αγροικίες σε Σύγχρονους Δρόμους», Εκδοση ΤΑΠΑ 2003, σελ. 56-61.

[4] Βλ. o.π. στον κατάλογο «Αρχαίες Αγροικίες», σελ. 54-55, και αρ. κατ. 30, 37, 50, 54, 61, 65, 66, 67, 68, 71, 79, 152, 156, 179, 195, 215, 221, 228, 231, 232, 296, 334, 335, 374, 375, 376, 391, 396, 414, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Επίσης για την ιστορία και τοπογραφία της περιοχής βλ. οπ. σελ. 17-33.

[5] Τα νεκροταφεία τύμβων στην Ελλάδα φαίνεται να ξεκινούν στην Πρώιμη Εποχή Χαλκού ΙΙΙ, ίσως αρχικά από τη Δυτική Ελλάδα, συνεχίζουν στη Μέση και αραιώνουν έως και σβήνουν στην Υστερη, για να επανέλθουν, τουλάχιστον στην περιοχή του Ολύμπου, στα πρωτογεωμετρικά χρόνια. Βλ. πχ. W. Cavanagh and C. Mee, A Private place: Death in Prehistoric Greece, S.I.M.A. CXXV, P. Astroms Forlag, Jonsered, 1998, σελ. 17, 29, 51, 62, 91.

[6]Βλ. Κ. Ι. Γαλλή, Ατλας Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλικής Πεδιάδας, Λάρισα 1002, 28.

[7] Βλ. Κ. Ι. Γαλλή, οπ, 31.