3 Πλατάνια

Πληροφοριακά Στοιχεία

Δημοσιεύθηκε : Παρασκευή, 11 Απρίλιος 2014 09:19

Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

Τρία Πλατάνια: η ελληνιστική αγροικία

Τρία Πλατάνια: η ελληνιστική αγροικία

Τα Τρία Πλατάνια, ανασκαφή για την κατασκευή της σήραγγας ΕΡΓΟΣΕ, ΧΘ 0+696 έως 0+813, και για τον κόμβο Πλαταμώνα της ΠΑΘΕ (Εκταση: 3.970 τμ.) βρίσκονται στο Δημοτικό Διαμέρισμα Πλαταμώνα του Δήμου Ανατολικού Ολύμπου, στο πρώτο ξεροκάμπι βόρεια του Πηνειού, τέσσερα χιλιόμετρα νότια του κάστρου Πλαταμώνα-Ηράκλειο.¹

Η περιοχή των Τριών Πλατανιών από τη θάλασσα, στο βάθος.  Η περιοχή των Τριών Πλατανιών.  Στο βάθος τα υψώματα της Φίλας

Οι εκβολές του Πηνειού απέχουν περίπου 9 χλμ. αλλά τα βαρικά και οι βάλτοι αρχίζουν σε απόσταση ±1-2 χλμ. Το ύψωμα Καραλή (αρχαία Φίλα) απέχει ±4 χλμ. νότια. Η θέση βρίσκεται δίπλα στην παραθαλάσσια πεδινή οδό της αρχαιότητας που μέσω Τεμπών συνέδεε την θεσσαλική Περραιβία με τη μακεδονική Πιερία, στο μέσο (σήμερα) της απόστασης μεταξύ του υψώματος Βίγλα (126μ) και της θάλασσας, δεξιά της εθνικής οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης.

Λόγω των εκτεταμένων εκσκαφικών εργασιών που έγιναν από τα χωματουργικά μηχανήματα χωρίς παρακολούθηση, πολλά οικοδομικά λείψανα, στρώματα καταστροφής και επιχώσεις χάθηκαν αμετάκλητα. Με την ανασκαφή που ακολούθησε (κατά διαστήματα από Φεβρουάριο ως Νοέμβριο 1997, και από Μάιο 1999 ως Μάρτιο 2000 οπότε και ολοκληρώθηκε), αποκαλύφθηκε μία πολύ μεγάλη αγροικία του τέλους του 4ου αιώνα, κατάβορρος και μή ισοπλατής, ορθογώνια, με μεγαλύτερο τον άξονα Α-Δ και απόκλιση από τον άξονα ΒΝ, προφανώς για τοπικούς κλιματολογικούς λόγους.²

Αεροφωτογραφία της ανασκαφής. Στο βάθος το κάστρο του Πλαταμώνα

Αεροφωτογραφία της ανασκαφής. Επισημαινόμενο το κτίριο στην κάτω δεξιά λεπτομέρεια

Είχε υποστεί μεγάλες καταστροφές από τον ιδιοκτήτη και την εργολαβία. Είχε μεγάλη κεντρική αυλή με πηγάδι, κλίβανο, πύργο και ρηχή τάφρο στο κέντρο. Η βόρεια τουλάχιστον πλευρά ήταν ίσως διώροφη στην πρώιμη φάση, οπωσδήποτε στη δεύτερη. Αυτή η πλευρά διέσωσε τα στρώματα καταστροφής των δύο φάσεων χάρη στο μεγάλο ύψος των επιχώσεων στην περιοχή των υψηλών κτιρίων. Πυκνό λιθόστρωτο ανασκάφηκε κατά μήκος των δύο τουλάχιστον πλευρών της αγροικίας. Πριν από την κατασκευή της αγροικίας είχαν γίνει εκτεταμένες επιχώσεις για την οριζοντιοποίηση του εδάφους 3. Εντοπίστηκε εξωτερικός περίβολος βόρεια, κυκλική κατασκευή και πιθανότατα αποστραγγιστική τάφρος νότια.

Ο πιθεώνας της παλιότερης φάσης είναι ο μόνος που επέζησε της οριστικής διάλυσης του σπιτιού και μεταφέρθηκε στο νέο σιδηροδρομικό σταθμό Πλαταμώνα.

Ο Πιθεώνας, η προετοιμασία για τη μεταφορά τμήματος στον νέο σιδηροδρομικό σταθμό Πλαταμώνα και η θέση του σήμερα, σε μικρή απόσταση από την Πηγή Αθηνάς που διακφίνεται στο βάθος

Το λιθολόγημα των τοίχων της πρώτης φάσης είχε πλάτος ±0,45μ. - 0,50μ., και μέγιστο σωζόμενο ύψος (μαζί με τα θεμέλια) ±0,80 μ. Σε ορισμένες περιπτώσεις το θεμέλιο είχε πλάτος μεγαλύτερο του επιφανειακού λιθολογήματος κατά ±0,10μ. Τα δάπεδα ήταν κατασκευασμένα από ένα παχύ υπόστρωμα μικρών λίθων, χαλικιού, άμμου, και θρυμματισμένων κεραμίδων που καλύπτονταν με λεπτό στρώμα πατημένου πηλού. Η ανωδομή συνεχιζόταν με ωμές πλίνθους. Η διάλυση της πλίνθινης ανωδομής κάλυψε-σφράγισε σε πολλά σημεία τα λιθολογήματα των τοίχων και το στρώμα καταστροφής της στέγης με την λακωνικού τύπου κεράμωση. 
 
Στην πρώτη αυτή φάση, η αγροικία ήταν ένα πολύ μεγάλο ορθογώνιο οικοδόμημα ±55X42,50 μ., εσωστρεφές γύρω από μία μεγάλη αυλή. Στη ΒΑ γωνία υπήρχε μεγάλος πιθεώνας όπου διατηρήθηκαν 10 πίθοι in situ, και 16 λάκκοι πίθων. Ενας μόνο φέρει εγχάρακτα γράμματα στο περιχείλωμα με την επιγραφή ΚΟ ΙΒ. Από στερεά κατάλοιπα οι πίθοι περιείχαν κυρίως γίγαρτα, αλλά και ελιές. 
 
Οι υπόλοιποι χώροι του κτιρίου γύρω από την αυλή ήταν μικρότεροι ή κατεστραμμένοι από τις μεταγενέστερες επεμβάσεις. Οι ισοπεδώσεις αποδείχθηκαν μοιραίες για το δυτικό τμήμα του κτιρίου, όπου εντοπίστηκε μόνον ένας χώρος, υπάρχουν ωστόσο ενδείξεις ότι δεν ήταν ο μοναδικός. Από το στρώμα καταστροφής στέγης υποδεικνύεται η ύπαρξη στοάς μπροστά από τη βόρεια και την ανατολική πτέρυγα των δωματίων, δεν αποκλείεται ωστόσο να υπήρχε και στις υπόλοιπες.
 
 Στο μέσο περίπου της αυλής αποκαλύφθηκε η τελευταία σειρά των θεμελίων του πύργου της αγροικίας και περιμετρικό αβαθές όρυγμα, πλάτους ±1 μ. περίπου. Δυτικά του πύργου και σε επαφή με το όρυγμα αποκαλύφθηκε κυκλικής κάτοψης κεραμεικός κλίβανος, με λιθόκτιστο θάλαμο καύσης (διαμέτρου ±1,40μ. εσωτερικά και ύψους ±1,00μ. περίπου) και λίθινο πεσσό στήριξης στο μέσον (ύψους 0,65μ.). Τμήμα της εσχάρας είχε υποχωρήσει στον θάλαμο. Το άνοιγμα εισόδου, επίσης λιθόκτιστο, κατέληγε στη δυτική γωνία του ορύγματος. Η θόλος του κλιβάνου ήταν πλίνθινη και δεν σώθηκε.
 
Μέσα στην αυλή, βρέθηκε επίσης ένα πηγάδι-αποθέτης του οποίου το βάθος έφτασε τα ±10 μ. βάθος περίπου από τον ορίζοντα χρήσης της αρχαιότητας, χωρίς να εξαντληθεί.

Η αγροικία στα Τρία Πλατάνια. Δεξιά ο πύργος της αγροικίας

Από τη ΒΑ εξωτερική γωνία ξεκινούσε με βόρεια κατεύθυνση ένας μεγάλος περίβολος ανασκαμμένου μήκους 32μ. και πλάτους ±1,20 μ. 4 Πυκνή λιθόστρωση πλαισίωνε το κτίριο και τον περίβολο στην ανατολική και νότια πλευρά της αγροικίας. Η νότια λιθόστρωση υπερεκάλυπτε ένα αβαθές επίμηκες όρυγμα κατά μήκος του εξωτερικού τοίχου, με γέμισμα από λίθους και χαλίκι, πιθανόν έργο προστασίας από τα όμβρια, όπως και ένα παρόμοιο που εντοπίστηκε στο αγρόκτημα, ±250 μέτρα νοτιώτερα.

Τον μεγαλύτερο όγκο των ευρημάτων καταλαμβάνει η κεραμική. Στην φάση αυτή, η μελαμβαφής κεραμική αντιπροσωπεύεται κυρίως από κανθάρους κλασικού τύπου, σκύφους και σκυφίδια, λύχνους, μυροδοχεία, όλπες, ιχθυοπινάκια, ένα μεγάλο πινάκιο με γραπτή φυτική διακόσμηση, κα.

Βρέθηκαν αρκετά θραύσματα οξυπύθμενων αμφορέων, και αρκετές λαβές με σφραγίσματα. Δεν λείπουν παραδείγματα διαφόρων χυτροειδών αγγείων, αρυτήρων, οινοχοών, λεκανών και λεκανίδων. Από το νοικοκυριό της παλιότερης φάσης διασώθηκαν πήλινες αγνύθες αργαλειού, μολύβδινα βάρη και σιδερένια εργαλεία, όπως οι μικρές και μεγάλες σπάτουλες, μαχαίρια, βελόνες, κ.α. Βρέθηκαν διαφόρου τύπου σιδερένια καρφιά της στέγης, ένα σιδερένιο κλειδί λακωνικού τύπου, χάλκινα καρφιά και εξαρτήματα πιθανόν από τα έπιπλα του κτιρίου. Δύο σιδερένια δακτυλίδια αντιπροσωπεύουν είδη καλλωπισμού και οι σιδερένιες αιχμές δοράτων και βελών αποτελούν δείγματα εξαρτημάτων οπλισμού.

Οπως προκύπτει από τα ευρήματα, κύρια προϊόντα του αγροκτήματος στην πρώτη φάση ήταν το σταφύλι και το κρασί.

Τα νομίσματα χρονολογούν την αρχική κατασκευή του κτιρίου στα τέλη του 4ου αι. πΧ.. Η φάση είχε σύντομη διάρκεια ζωής, αφού η καταστροφή του από φωτιά τοποθετείται στις αρχές του 3ου αιώνα, ίσως με τις επιδρομές των Γαλατών.  Την ίδια εποχή καταστράφηκαν με τον ίδιο τρόπο και η γειτονική Κρανιά (λιμάνι Ηρακλείου), καθώς και η αγροικία στο Κομπολόι, η οποία (αντίθετα από τις άλλες δύο περιπτώσεις) δεν ανακατασκευάστηκε.

Μαζί με την αγροικία φαίνεται ότι καταστράφηκαν και τα πολύτιμα αμπέλια, αφού στην επόμενη φάση τα γίγαρτα εξαφανίστηκαν. Αντίθετα, κύρια δενδροκαλλιέργεια έγινε η ελιά, όπως και σήμερα.

Αμέσως μετά την καταστροφή, το κτίριο επιδιορθώθηκε και ξαναλειτούργησε. Αντικαταστάθηκε η βόρεια πλευρά, και ενισχύθηκε με αντηρίδες, πλευράς ±0,60 μ.. Tο λιθολόγημα των τοίχων του νέου κτιρίου είχε πλάτος ±0,50 - 0,60 μ. και μέγιστο σωζόμενο ύψος (μαζί με τα θεμέλια) ±1,20 μ. Ηταν κατασκευασμένο (όπως και στην προηγούμενη φάση) από δύο επιμελημένα μέτωπα με γέμισμα μικρότερων λίθων. Η ανωδομή συνεχιζόταν με ωμές πλίνθους. Στα θεμέλια ήταν συχνά ενσωματωμένοι μεγάλοι ογκόλιθοι από τα φυσικά στρώματα της περιοχής. Τα δάπεδα κατασκευάστηκαν από καλά πατημένο πηλόχωμα και χαλίκι, ύστερα από ισοπέδωση του στρώματος καταστροφής της προγενέστερης φάσης
Η ζωή της νεώτερης φάσης τοποθετείται με ασφάλεια μέχρι τις αρχές του δεύτερου αιώνα. Ισως εγκαταλείφθηκε μετά την επιδρομή των Αιτωλών του Σκόπα και λίγο πριν εμφανιστούν οι Ρωμαίοι, που εισέβαλαν στη Μακεδονία από αυτήν ακριβώς την περιοχή.

Σχεδόν στο σύνολο τους, οι επιχώσεις και τα στρώματα καταστροφής της φάσης αυτής είχαν απομακρυνθεί από τα σκαπτικά μηχανήματα. Διασώθηκαν όπου οι επιχώσεις είχαν μεγάλο ύψος, δηλαδή στον πύργο και στη βόρεια πτέρυγα των δωματίων. Τον μεγαλύτερο όγκο των ευρημάτων καταλαμβάνει και σε αυτή τη φάση η κεραμική. Περιλαμβάνει ποικιλία σχημάτων καθημερινής χρήσης, τα περισσότερα αβαφή αλλά και αρκετά μελαμβαφή της κατηγορίας «δυτικής κλιτύος» με επίθετο πηλό και χάραξη, με στικτή, επίθετη πλαστική και ανάγλυφη διακόσμηση. Στα επιτραπέζια αγγεία περιλαμβάνονται κυρίως πινάκια, κάνθαροι, άωτοι και δίωτοι σκύφοι καθώς και άωτα σκυφίδια-φιαλίδια, μυροδοχεία, πυξίδες, ασκοί, λύχνοι κ.α. Τα πινάκια αντιπροσωπεύονται από τον βαθύ, απλό τύπο, και από το ιχθυοπινάκιο. Στους κανθάρους πιο διαδεδομένος είναι ο κλασικός τύπος κάποτε με ραβδωτό σώμα, αλλά και ο ελληνιστικός.

Στα αποθηκευτικά αγγεία κυριαρχούν τα πιθοειδή και οι οξυπύθμενοι αμφορείς ενώ μεγάλος είναι ο αριθμός των μαγειρικών σκευών, όπως χύτρες, χυτροειδή, λοπάδες, αρυτήρες, ιγδία κα.

Η οικοσκευή συμπληρώνεται με διάφορα πήλινα και μεταλλικά μικροευρήματα (πήλινες αγνύθες, μαχαίρια και εγχειρίδια, φυτευτήρια κα.) Βρέθηκαν ακόμη χάλκινα στελέχη και καρφιά διαφόρων μεγεθών από τα ξύλινα αντικείμενα του κτιρίου, ενώ από την καταστροφή του σώθηκαν διάφοροι τύποι σιδερένιων καρφιών και τρεις εφηλίδες. Οι σιδερένιες αιχμές βελών, τα δαχτυλίδια κ.α., αποτελούν δείγματα προσωπικής εξάρτησης ενώ η αποσπασματική κεφαλή ενός πήλινου γυναικείου ειδωλίου αποτελεί το μόνο δείγμα κοροπλαστικής.

	Τρία Πλατάνια: Σιδερένιο αγροτικό μαχαίρι και σύγχρονο εθνογραφικό παράλληλο
	Τρία Πλατάνια: Σιδερένιο δαχτυλίδι
	Τρία Πλατάνια: Εισηγμένο γιάλινο δαχτυλίδι  Βρέθηκε μέσα στο πηγάδι που απεικονίζεται στη συνέχεια
	Πηγάδι στην αυλή
	Τρία Πλατάνια: Οινηρός αμφορέας

Βρέθηκαν 106 νομίσματα, ανάμεσα στα οποία αργυρές μεταθανάτιες κοπές του Φιλίππου Β και του Αλεξάνδρου Γ .   Από τα χάλκινα, 48 είναι Κασσάνδρου (πριν και μετά την ενθρόνισή του το 306 π.Χ.), 28 του Δημητρίου Πολιορκητή (294-287 π.Χ.), 6 του Αντιγόνου Γονατά (277-239 π.Χ.) και 4 του Φιλίππου Ε (221-179 π.Χ.). Εκτός των μακεδονικών βρέθηκαν και τέσσερα θεσσαλικά (δύο Λαρισαίων και δύο Γυρτωνίων). Υπάρχουν, τέλος, 21 αταύτιστα.  Δύο θησαυροί χάλκινων νομισμάτων περιλαμβάνουν νομίσματα της εποχής του Κασσάνδρου μετά το 306 π.Χ. Ενας τρίτος αποτελείται από τρία νομίσματα του Δημητρίου Πολιορκητή.
Με την πρώιμη οικοδομική φάση του κτιρίου σχετίζονται τα περισσότερα νομίσματα του Κασσάνδρου, στα χρόνια του οποίου φαίνεται να κτίζεται και να λειτουργεί. Σε αυτό συνηγορεί μεταξύ των άλλων ευρημάτων και η εύρευση του πρώτου θησαυρού κάτω από το δάπεδο του κτιρίου. Καθώς από το στρώμα των διαλυμένων πλιθιών της ανωδομής και το στρώμα καταστροφής των κεραμίδων οροφής προέρχονται νομίσματα Κασσάνδρου και Δημητρίου Πολιορκητή, μπορούμε να τοποθετήσουμε την καταστροφή της πρώιμης οικοδομικής φάσης με βάση τα υστερότερα χρονολογικά παραδείγματα στα χρόνια του δεύτερου μακεδόνα βασιλιά.5

Η ανοικοδόμηση του κτιρίου φαίνεται να έγινε αμέσως μετά την καταστροφή, όπως μαρτυρούν τα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά και τα δύο θεσσαλικά των Γυρτωνίων (300-196 π.Χ.). Η τελική καταστροφή μπορεί να πιστοποιηθεί με ασφάλεια από τα νομίσματα του Φιλίππου του Ε στις αρχές του 2ου αι. π.Χ.

Σημειώσεις

[1]Για τις αγροικίες του Ολύμπου βλ. Αρχαίες Αγροικίες σε Σύγχρονους Δρόμους, Εκδοση ΤΑΠΑ, 2003. Τα «Τρία Πλατάνια συμμετείχαν στην έκθεση με τα εξής ευρήματα:
Υλικά δομής
ΠΛ 307β Σιδερένιο καρφί , ΠΛ 306 Σιδερένιο καρφί , ΠΛ 302 Σιδερένιο καρφί
ΠΛ 309 Σιδερένιο καρφί , ΠΛ 353 Χάλκινη εφηλίδα , ΠΛ 352 Χάλκινη εφηλίδα
ΠΛ 340 Σιδερένιο κλειδί λακωνικού τύπου.
Προσωπικά αντικείμενα και Οικοσκευή
ΠΛ 250 Γύαλινο δαχτυλίδι., ΠΛ 350 Σιδερένιο δαχτυλίδι., ΠΛ 351 Σιδερένιο δαχτυλίδι.
ΠΛ 320 Σιδερένιο ξίφος , ΠΛ 324 Σιδερένια επένδυση όπλου ή εργαλείου
ΠΛ 319 Σιδερένια αιχμή. ΠΛ 318 Σιδερένια αιχμή. ΠΛ 316 Σιδερένια αιχμή.
ΠΛ 317 Σιδερένια αιχμή. ΠΛ 84 Πήλινη αγνύθα. ΠΛ 90 Πήλινη αγνύθα.
ΠΛ 95 Πήλινη αγνύθα. ΠΛ 96 Πήλινη αγνύθα. ΠΛ 143 Πήλινη αγνύθα.
ΠΛ 33 Πήλινος λύχνος ΠΛ 40 Πήλινος λύχνος ΠΛ 8 Μεγάλο γραπτό πινάκιο
ΠΛ 28 Δωτο μελαμβαφές σκυφίδιο. ΠΛ 27 Δωτο μελαμβαφές σκυφίδιο.
ΠΛ 191 Δωτο μελαμβαφές σκυφίδιο. ΠΛ 21 Μελαμβαφής κάνθαρος ελληνιστικού τύπου.
ΠΛ 329 Σιδερένιο μαχαίρι ΠΛ 326 Σιδερένιο μαχαίρι ΠΛ 342 Σιδερένιο μαχαίρι.
ΠΛ 325 Σιδερένιο ψαλίδι. ΠΛ 337 Σιδερένιο ψαλίδι. ΠΛ 348α Σιδερένια σπάτουλα.
ΠΛ 334 Σιδερένιο κρουστικό εργαλείο ΠΛ 333 Σιδερένιο εργαλείο-σμίλη(?).
ΠΛ 330 Σιδερένιο εργαλείο-σμίλη-καλέμι. ΠΛ 323 Σιδερένιο εργαλείο-γραφίδα.
ΠΛ 500 Μολύβδινο σταθμίο. ΠΛ 502 Μολύβδινο σταθμίο. ΠΛ 501 Μολύβδινο βαρίδιο.
ΠΛ 505 Μολύβδινο βαρίδιο. ΠΛ 503 Μολύβδινο βαρίδιο. ΠΛ 336 Σιδερένιο εξάρτημα ζυγαριάς (?).
Αγροτική ζωή
Γα/3 Δημητριακά (Triticum durum/aestivum, Hordeum volgare)-ελαιοπυρήνες (Olea europea).
ΠΛ 113 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο. ΠΛ 135 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο.
ΠΛ 115 Λίθινο εργαλείο από χαλαζία. ΠΛ 234 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο.
ΠΛ 232 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο. ΠΛ 233 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο.
ΠΛ 120 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο. ΠΛ 117 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο.
ΠΛ 160 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο. ΠΛ 157 Λίθινο εργαλείο από πυριτόλιθο.
ΠΛ 346 Σιδερένιο μαχαίρι ΠΛ345 Σιδερένιο μαχαίρι
ΠΛ 341 Μεγάλο σιδερένιο δρεπανόσχημο μαχαίρι ΠΛ 344 Σιδερένιο δρεπανόσχημο μαχαίρι
ΠΛ 328 Σιδερένιο δρεπανόσχημο μαχαίρι ΠΛ 327 Σιδερένιο δρεπανόσχημο μαχαίρι
ΠΛ 332 Σιδερένιο δικέλι ΠΛ 338 Σιδερένιο σφραγίδα ζώων.
Οινοποιία
ΠΛ 43 Ενσφράγιστη λαβή από τη Ρόδο ΠΛ 44 Ενσφράγιστη λαβή από τη Ρόδο(?)
ΠΛ 46 Ενσφράγιστη λαβή πιθανόν από την Πάρο. ΠΛ 49 Ενσφράγιστη λαβή με συμπίλημμα.
ΠΛ 50 Ενσφράγιστη λαβή ομάδας Παρμενίσκου ΠΛ 52 Ενσφράγιστη λαβή ομάδας Παρμενίσκου
ΠΛ 54 Ενσφράγιστη λαβή ομάδας Παρμενίσκου ΠΛ 57 Ενσφράγιστη λαβή με κυκλικό σφράγισμα.
ΠΛ 59 Ενσφράγιστη λαβή με ημικυκλικό σφράγισμα. ΠΛ 60 Ενσφράγιστη από τη Ρόδο.
ΠΛ 255 Οξυπύθμενος εμπορικός αμφορέας τύπου Solocha Πεπαρήθου (?).

[2]Προσανατολισμός ΒΔ-ΝΑ. Στο κείμενο αναφέρονται συνοπτικά ως εξής: Β (συνοπτικά) =ΒΔ (πραγματικά), Ν (συνοπτικά)=ΝΑ (πραγματικά), Α (συνοπτικά)= ΒΑ (πραγματικά), Δ(συνοπτικά)=ΝΔ (πραγματικά).

[3]Οι χωματουργικές εργασίες για την ισοπέδωση του εδάφους δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο στις αρχαίες αγροικίες, που ήταν κτισμένες στην ύπαιθρο και αντιμετώπιζαν προβλήματα με τις φυσικές κλίσεις του εδάφους. Βλ. πχ. Jones, J.E. , A.J. Graham, and L.H. Sackett, "An Attic Country House Below the Cave of Pan at Vari," BSA 68 (1973) 360. H. Lohmann, Αγρόκτημα με πύργο κλασικής εποχής στην περιοχή Θυμάρι, ΑΑΑ, ΧΧΙΙ, 1989, 191.

[4]Βλ. ανάλογο παράδειγμα στο σπίτι της Βάρης. Jones, J.E. , A.J. Graham, and L.H. Sackett, "An Attic Country House Below the Cave of Pan at Vari," BSA 68 (1973) 370-372, πιν. 4.

[5]Κατά τη διάρκεια βασιλείας του οποίου συμβαίνουν οι καταστροφικές επιδρομές των Γαλατών (280-277 π.Χ.)