Α.3. Ο 'Ολυμπος στην ιστορία

Πληροφοριακά Στοιχεία

Δημοσιεύθηκε : Δευτέρα, 07 Απρίλιος 2014 07:06

Γράφτηκε από Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή

Α.3. Ο Όλυμπος στην ιστορία

Φυσικό οχυρό των συνόρων Θεσσαλίας-Μακεδονίας, ο Όλυμπος υπήρξε μερικές φορές σιωπηλός μάρτυρας γεγονότων που επηρέασαν την ιστορία, όπως πχ. της εισβολής του Ξέρξη  στην Ελλάδα το 480 πΧ. 

Στα τέλη του 6^ου και αρχές του 5^ου τα ελληνόφωνα κράτη Μικράς Ασίας και Β. Ελλάδας υποτάχθηκαν στα περσικά στρατεύματα. Οι εκπρόσωποι του Δαρείου πήραν από το βασιλιά Αμύντα «γη και ύδωρ», σύμβολα υποταγής στην Ανατολή, που έκανε τότε την πρώτη σοβαρή προσπάθεια επέκτασης στην Ευρώπη. Η Ν. Ελλάδα έστειλε φρουρά στα Τέμπη και ο Ξέρξης εμφανίσθηκε με καράβι στα νότια όρια της Πιερίας. Ήθελε να δει την εκβολή του Πηνειού, ίσως και να θαυμάσει την περιοχή που μελετούσε από την παραλία της Θέρμης. Τα πεζά του στρατεύματα δεν έφτασαν ποτέ μέχρι τη Ν. Πιερία, αφού θα περνούσαν στη Θεσσαλία από τα βόρεια στενά του Ολύμπου.

Η περσική εισβολή θέτει πρώιμους τοπογραφικούς προορισμούς για την περιοχή του Ολύμπου. Ο Ξέρξης έμεινε στην Πιερία αρκετές μέρες προκειμένου να προωθήσει τα πεζά του στρατεύματα. Δεν επέλεξε την «Ολυμπική εισβολή» των Τεμπών που οδήγησε από την Κάτω Μακεδονία στη Θεσσαλική πεδιάδα, επειδή φυλάσσονταν, και μάλιστα εύκολα. Αποφάσισε να ακολουθήσει δύσβατο ορεινό δρόμο, την «άνω οδόν» προς την Παρραιβία και την περιοχή Γόννων, παρόλη την εκχέρσωση που ήταν υποχρεωμένος να πραγματοποιήσει με το 1/3 της στρατιάς του. Στην άνω αυτή οδό προς Γόννους βρίσκονταν «κατυπερθεν οικημένοι Μακεδόνες». Η «άνω οδός», και οι «κατύπερθεν οικήμενοι Μακεδόνες» αυτής της περιοχής της ¨Άνω Μακεδονίας¨  βρίσκονταν στο όρος που ονομάζει «Μακεδονικόν».Είναι μάλλον σαφές ότι η «άνω οδός» ήταν διάβαση του μεγάλου ορεινού όγκου που οι στρατοπεδευμένοι στη Πιερία. Πέρσες έβλεπαν μπροστά τους χωρίζει από την Περραιβία : τον ορεινό, δηλαδή, όγκο του Ολύμπου ²⁵.

Η διάβαση του Αγίου Δημητρίου – Στενών της Πέτρας (Παλιά Εθνική οδός) είναι το σημαντικότερο ορεινό πέρασμα προς την Περραιβία, ίσως όμως εξίσου σημαντική να ήταν και αμέσως ανατολική διάβαση προς Κοκκινοπλό, ανάμεσα στον κεντρικό πυρήνα του Άνω Ολύμπου και τα όρη Καρδαράς – Βουλγάρα. Μια από τις δυο διαβάσεις θα μπορούσε να είναι η «άνω οδός» του Ηροδότου που διέσχιζε το «Μακεδονικόν όρος» «δια των Μακεδόνων και κατύπερθεν οικημένων».

Δεν μπορεί ωστόσο να αποκλεισθεί και η άποψη ότι η άνω οδός ήταν η μεγάλη διάβαση των Λειβήθρων προς Καρυά, ή ότι διέσχιζε τον Κάτω Όλυμπο από τα Λείβηθρα προς Νεζερό ²⁶.

Περίπου τρεις αιώνες μετά τον Ξέρξη, οι άνω οδοί του Ολύμπου θα καθόριζαν την τύχη της Μακεδονίας αλλά και της Ελλάδας ολόκληρης. Μετά τη συμμαχία Ρώμης-Αιτωλίας, που ενέπλεξε τη νέα ανερχόμενη δύναμη στα εσωτερικά της Ελλάδος, ο βασιλείας αναγκάσθηκε ύστερα από πολλά χρόνια να περιοριστεί βόρεια των Τεμπών. Πεθαίνοντας άφησε στον γιο του Περσέα την πιο βαριά κληρονομιά της ιστορίας της : της Ρωμαϊκές λεγεώνες μπροστά  στα περάσματα του Ολύμπου.  

Το 171 πΧ.  οι ρωμαίοι εξασφάλισαν τα νώτα τους με την ουδετερότητα της νότιας Ελλάδας και εκστράτευσαν προς τα Τέμπη κατά της Μακεδονίας.  Η Φίλα έγινε το ορμητήριο του Περσέα. Η μάχη των Τεμπών ήταν προφανώς ευνοϊκή αφού δεν επέτρεψε στους Ρωμαίους να μπουν στη Μακεδονία.  Ο Περσέας πέρασε τον χειμώνα στην Φίλα και οι Ρωμαίοι συνέχισαν να τροφοδοτούνται από τη Θεσσαλία.  Ο νεαρός βασιλιάς απέκλεισε τα περάσματα  του Ολύμπου, τοποθέτησε στρατεύματα στη Φίλα και  επέστρεψε βόρεια. Επί δύο χρόνια τα στενά του Ολύμπου ήταν απαγορευτικά για τους Ρωμαίους.

Το 169 πΧ. ο Κόϊντος Μάρκιος Φίλιππος πέρασε δυτικά του Ολύμπου και στρατοπέδευσε στην Περραιβία μεταξύ Αζώρου και Δολίχης. Στη συνέχεια, όπως παλιότερα ο Ξέρξης,  πήρε την απόφαση να χρησιμοποιήσει τα ορεινά περάσματα.   Ανηφόρησε λοιπόν από την Περραιβία στον Ολυμπο προς την Ασκουρίδα λίμνη. 

Σε επιφυλακή από την άλλη πλευρά του όρους, ο Περσέας στρατοπέδευε στο Δίον ελέγχοντας την ολυμπική παραλία μέχρι τη Φίλα. Ωστόσο, από δύσβατο μονοπάτι της Καλλιπεύκης, το οποίο προφανώς δεν μπόρεσε να προστατεύσει ο Μακεδόνας βασιλιάς, οι ρωμαίοι κατέβησαν στην Πιερία και  στρατοπέδευσαν στα υψώματα μεταξύ Λειβήθρων και Ηρακλείου.

Ο Περσέας, φοβούμενος προφανώς και τα νώτα του από την πλευρά της Πέτρας, εγκατέλειψε το Δίον, εγκαταστάθηκε στην Πύδνα και οι Ρωμαίοι με τον Κόιντο Μάρκιο Φίλιππο μπήκαν  στην πόλη του Δίου. Βλέποντας τον δρόμο ελεύθερο και ύστερα από μία μέρα δρόμο τα ρωμαϊκά στρατεύματα έφτασαν στον κατηφορικό ποταμό Μίτυν [Κατερίνη?]  και την επόμενη μέρα κατέλαβαν τις Αγασσές [Κορινός?]. Ύστερα από μία άλλη μια μέρα δρόμο έφτασαν στον ποταμό Ασκορδο. 

Ανασφαλής ο ρωμαίος στρατηγός μέσα στη μακεδονική γη και ανάμεσα στα στρατεύματα της Πύδνας και της Φίλας, οπισθοχώρησε στο Δίον και από εκεί στη Φίλα η οποία και παραδόθηκε. Αντίθετα, παρέμεναν πιστές στον Περσέα οι Αγασσαί και το Ηράκλειο, που περικυκλωμένο από τις ρωμαϊκές λεγεώνες ήλπιζε στη βοήθεια του.

Ο ρωμαίος ύπατος αποσύρθηκε στην Φίλα όπου υπήρχαν εφόδια. Ο Περσέας επέστρεψε στο Δίον και στρατοπέδευσε στον Ελπειό [Ενιππέα?] νότια του Δίου. Στη συνέχεια, ο Μάρκος Φίλιππος έστειλε τον Ποπίλιο από την Φίλα στο Ηράκλειο με δύο χιλιάδες οπλοφόρους που μαζί με τον ρωμαϊκό στόλο πολιόρκησαν την πόλη. Η βοήθεια που περίμενε το Ηράκλειο από τον Περσέα ποτέ δεν έφτασε στην πόλη και  έτσι το κάστρο έπεσε με τη μέθοδο της πολιορκητικής χελώνας.  Η πόλις μάλλον δεν καταστράφηκε ολοκληρωτικά αφού εγκαταστάθηκε εκεί ο ρωμαϊκός στρατός και ο στόλος.

Το 168 πΧ. και ύστερα από 4 χρόνια προσπαθειών για την κατάκτηση της Μακεδονίας, ανέλαβε τον μακεδονικό πόλεμο ο παλαίμαχος στρατηγός [και ύπατος] Αιμίλιος Παύλος.    Ο Αιμίλιος μετακίνησε καταρχήν τα στρατεύματα από τη Φίλα και το Ηράκλειο στη νότια όχθη του Ελπειού,   άνοιξε μάλιστα φρέατα στις υπώρειες του Ολύμπου προκειμένου να υδροδοτούνται οι στρατιώτες του.   Στη συνέχεια, παραπλάνησε τον Περσέα πηγαίνοντας στο Ηράκλειο, και εισέβαλε με άλλο τμήμα του στρατού του στην κεντρική Πιερία από τα φυλασσόμενα Στενά της Πέτρας.  Η φρουρά εγκατέλειψε τα Στενά  και ο Περσέας, περικυκλωμένος στο  Δίον, υποχώρησε προς την Πύδνα όπου  μοιραία συνετρίβη από τις  ρωμαϊκές λεγεώνες.

Οι μακεδονικές πόλεις του Ολύμπου φαίνεται να παρήκμασαν, εκτός του Δίου που έγινε ρωμαϊκή αποικία και έδρα επισκοπής   από τα πρώτα παλαιοχριστιανικά χρόνια.  Στη συνέχεια, και ύστερα από σεισμούς, πλημμύρες και επιδρομές εγκαταλείφθηκε. Κυριότερες βυζαντινές πόλεις έγιναν ο Πλαταμών στην θέση του  Ηρακλείου και η Πέτρα, οι  δύο δηλαδή  πόλεις που πλαισιώνουν τον Όλυμπο και εισάγουν από τη Θεσσαλία, διά  των κυριότερων στενών του Ολύμπου, στη κεντρική Πιερική πεδιάδα.  

Από τον 6^ο ως το 10^ο αιώνα οι πληροφορίες για την περιοχή είναι λίγες. Πληθαίνουν αργότερα, οι παλιότερες μάλιστα έχουν σχέση με την εκκλησιαστική ιστορία. Το 1204 η Κωνσταντινούπολη κατεθήφθη από τους Φράγκους και ο βασιλιάς της Θεσσαλονίκης Β. Μομφερρατικός παραχώρησε την περιοχή από το Λιτόχωρο ως τον Πηνειό στον R. Piscia.   

To 1373 – 1374 άρχισαν οι επιδρομές των Τούρκων. Ως το 1396 που εισέβαλαν στη Θεσσαλία, η περιοχή θα είχε πέσει στα χέρια τους. Παλιότερος μάλιστα επίδοξος επισκέπτης των υψηλών του τμημάτων τα νεότερα χρόνια αναφέρεται  ο σουλτάνος Μεχμέτ Α (1611-1693).

Από την φύση του καταφύγιο των ανυπότακτων ο Όλυμπος αγκάλιασε τις επαναστατημένες ψυχές του ρωμαϊκού και έγινε το άγιο βουνό των κλεφτών.

Εγώ μ ο γέρο Όλυμπος στον κόσμο ξακουσμένος,
Έχω σαράντα δυο κορφές κ’ εξήντα δυο βρυσούλες,
Κάθε κορφή και φλάμπουρο, κάθε κλαδί και κλέφτης.

Κρανιά, Καρυά, Νεζερός, Λιβάδι, Ραψάνη, Λιτόχωρο, και όλα τα χωριά του Ολύμπου συναγωνίστηκαν στην δημιουργία ηρώων της αντίστασης. Επιφανέστερος είναι το μέλος της Φιλικής Εταιρείας  Γεωργάκης Ολύμπιος από το Βλαχολίβαδο Περραιβίας, ένας από τους μάρτυρες του  κοινού  απελευθερωτικού αγώνα των βαλακανικών λαών.

Το 1855 περιηγήθηκε στην περιοχή ο L. Heuzey. Αναγνώρισε το Ηράκλειο στην θέση του Πλαταμώνος, υπέθεσε την περιοχή των Λειβήθρων, περιέγραψε τα ερείπια του Δίου, ταύτισε την Πέτρα, ανέβηκε ως τη μονή του Αγίου Διονυσίου και επεχείρησε να ανέβει ακόμη ψηλότερα πάνω από τον Μαυρόλογγο. Τον Οκτώβριο του 1862 ο ερευνητής H. Barthανέβηκε στην κορυφή του Π. Ηλία (που τα νεώτερα τουλάχιστον χρόνια εθεωρείτο «ρίον» του Ολύμπου) αναγκάστηκε όμως να ομολογήσει ότι υπήρχαν κορυφές ακόμη υψηλότερες.

Το 1878 έγινε η επανάσταση του Ολύμπου: στις 3 Μαρτίου υψώθηκε στο Λιτόχωρο η σημαία της ελευθερίας και έγινε προσωρινή κυβέρνηση της Μακεδονίας με πρόεδρο τον γιατρό Ε. Κοροβάγκο. Ο φρούραρχος Πλαταμώνα με τους 15 άνδρες της φρουράς, τα πυροβόλα και τις λίγες Τούρκικες οικογένειες παραδόθηκαν στους επαναστάτες. Το κίνημα ωστόσο απέτυχε. Στο Συνέδριο του Βερολίνου ορίσθηκε επιτροπή για τον καθορισμό των συνόρων και έγιναν οι πρώτες ακριβείς χαρτογραφικές μετρήσεις στον Όλυμπο. Η απελευθέρωση ήρθε το 1912 με τον βαλκανικό πόλεμο.    

Αμέσως μετά (1913) ο Λιτοχωρίτης Χρ. Κάκκαλος ανέβασε πρώτη φορά τους αλπινιστές από την Γενεύη  F. Boissonnasκαι D. Baud-Bovy στον ανώνυμο τότε Μύτικα (Πάνθεον, 2918).  Τον ονόμασε «Βενιζέλο», όνομα που γρήγορα έσβησε μες στις εμφύλιες διαμάχες. Το 1919, με εντολή του Υπουργείου Γεωργίας, 13 τριγωνομετρικά σημεία και ανατέθηκε η χαρτογράφηση του κορυφαίου ορεινού όγκου στον Ελβετό μηχανικό MarcelKurz.  Η πρώτη αυτή χαρτογράφηση έγινε το 1921 και δημοσιεύτηκε το 1923 ²⁷. Εκεί  αναφέρεται πρώτη φορά «ρίον»  του Ολύμπου ο Μύτικας.  

Το 1928 άρχισαν οι ανασκαφές στον Δίον από τον Καθ. Γ. Σωτηριάδη. Το 1948-49, ο έφορος αρχαιοτήτων Κοτζιάς ανακοίνωσε τον εντοπισμό των Λειβήθρων και αρκετά χρόνια αργότερα, το 1970, άρχισε η νέα περίοδος ανασκαφών του Δίου από το Α.Π.Θ.

Το 1985 ανακοινώθηκε από την ΙΣΤ Εφορεία ο εντοπισμός των πρώτων «μυκηνότροπων» νεκροταφείων στις περιοχές Λειβήθρων, Πέτρας, Λιτοχώρου και τα εκτεταμένα  πρωτογεωμετρικά νεκροταφεία σε όλους σχεδόν τους πρόποδες του Μακεδονικού Άνω Ολύμπου.

Το 1997 αποκαλύφθηκαν οικοδομικές φάσεις του αρχαίου Ηρακλείου στον Πλαταμώνα με αφορμή (και χρηματοδότηση) την κατασκευή της νέας σιδηροδρομικής γραμμής από την ΕΡΓΟΣΕ.   Στη  συνέχεια εντοπίστηκαν τόσο από τα έργα της ΕΡΓΟΣΕ (νέα σιδηροδρομική γραμμή) όσο και της ΠΑΘΕ (νέα Εθνική Οδός) πολλοί νέοι αρχαιολογικοί χώροι, ανάμεσα στους οποίους και οι τρεις μακεδονικές αγροικίες που παρουσιάζονται σε αυτή την έκθεση. 

Οι αγροικίες βρίσκονταν στην αγροτική περιοχή Φίλας, Ηρακλείου και Λειβήθρων, εκεί όπου εκτυλίχθηκαν τα δραματικά γεγονότα της εισβολής των Ρωμαίων στη Μακεδονία και περιοχή που πρώτη έμελλε να υποδεχθεί  τη ρωμαιοκρατία.

   

Δεξιά: πάνω η άνω οδός των Λειβήθρων. 
Οδηγεί από την Λεπτοκαρυά και την παραλία του Θερμαϊκού
στην Καρυά και την περιοχή του Πυθίου.
 Αριστερά : Ο Όλυμπος σε δορυφορική φωτογραφία.

Η περιοχή των πρόσφατων ανασκαφών
από παλιά αεροφωτογραφία. 
Σημειώνονται παλιότεροι  ορεινοί δρόμοι

 

 

 

Σημειώσεις

---

[25]
Αν δεν ονομάζεται έτσι ο ίδιος ο Όλυμπος,  τότε η ολυμπική ορεινή ενότητα  ανάμεσα στην Πιερία  και την περιοχή Σερβίων-Αλιάκμονα,  που την αποτελούν τα ανεξάρτητα σχεδόν όρη του Άνω Ολύμπου Καρδαράς-Βουλγάρα και ο συμφυής όγκος του Τιτάριου^, με τις δύο μεγαλύτερες ορεινές διαβάσεις του κυρίως Ολύμπου προς την Περραβία [τα δύο περάσματα της Πέτρας] είναι σοβαρή υποψηφιότητα για το “μακεδονικόν όρος” του Ηροδότου

 

[26]
W. K. Pritchett, Xerxes; Route over Mt. Olympus, AJA 65, 1961, 369 κεξ.

 

[27]
Le Mont Olympe, Paris-Neuchatel 1923, Cart du mont Olympe, Berne 1923. 

---