Αξιοποίηση αρχαιολογικού χώρου στον Ολυμπο
Προμελέτη αξιοποίησης αρχαιολογικού χώρου
στον Ολυμπο
Ημερίδα για το περιβάλλον στον Δήμο Δίου το 2009
Εφη Πουλάκη Παντερμαλή
Ευχαριστώ θερμά τον Δήμαρχο, τόσο για την πρόσκληση όσο και για τη βοήθεια κατά τη διάρκεια της μελέτης για την παραολύμπια χώρα του Δίου, μελέτης που θα υποβληθεί στο ΚΑΣ και στη συνέχεια θα αναζητήσει χρηματοδότηση.
Υπηρετεί την προστασία διά της πολιτιστικής ανάπτυξης και αντίστροφα, καθώς και την ανάγκη κοινωνικοποίησης ή –αν θέλετε- εκλαϊκευσης της γνώσης για την πολιτιστική μας κληρονομιά, σε έναν αρχαιολογικό χώρο με ιδιαίτερο συμβολισμό για τη Μακεδονία και τον ελληνικό πολιτισμό γενικότερα.
Ο Ολυμπος, στο περιβάλλον του οποίου αναφερόμαστε, είναι καταρχήν μνημείο της φύσης, γνωστό στους ειδικούς χάρη στις πολλές του ιδιαιτερότητες. Σε ένα απλό αλλά ευαίσθητο άτομο, αντιληπτή γίνεται απλά μια ασυγκράτητη, πανίσχυρη δύναμη (σπάνια ωστόσο σκληρή) και μια απέραντη αισθητική τελειότητα.
Σφραγίζει από όλους τους οπτικούς άξονες την Πιερία και την Περραιβία και κυριαρχεί στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον τόσο στη Θεσσαλία όσο και στη Μακεδονία. Οσο για το όρος-σύμβολο, τον Ολυμπο δηλαδή του έπους, μπορεί κανείς και σήμερα ευπρόσωπα να ισχυριστεί ότι κυρίως αναφέρεται στον μακεδονικό ΄Ολυμπο. Δεν θα ήταν άλλωστε πρωτότυπη η παραπάνω σκεψη, αφού την ίδια ακριβώς άποψη παραδίδουν οι αρχαίοι σχολιαστές του ομηρικού κειμένου.
Ακόμη λοιπόν και αν είχε άλλο όνομα, η περιβαλλοντική προστασία της περιοχής θα έπρεπε να αποτελεί πρώτη προτεραιότητα κάθε αρμόδιου φορέα. Δυστυχώς όχι ακόμη, μολονότι η ανάγκη πολλαπλασιάζεται εξαιτίας της εξέχουσας σημασίας που έχει ο Ολυμπος για την διεθνή ιστορία. Πρόκειται εν ολίγοις για ένα μοναδικό μνημείο της ιστορίας και της φύσης, που –επί πλέον- έχει παγκόσμια ακτινοβολία. Η περιβαλλοντική λοιπόν ευαισθητοποίηση είναι πρώτος στόχος της μελέτης.
Το ορεώνυμο «Ολυμπος» συναντάται εντός και εκτός του ελλαδικού χώρου. Αφορά βουνά εντυπωσιακά και υψώματα χαμηλότερα. Καταγωγή και ερμηνεία του είναι ασαφείς, παρόλες τις προσπάθειες που έγιναν ήδη από την αρχαιότητα.
Στην φιλοσοφική γραμματεία απέκτησε τη σημασία «ουρανός». Δευτερεύουσα είναι η χρήση του σε τοπωνύμια όπως της Ολυμπίας, τόπο λατρείας του Διός, θεού των υπερφυσικών δυνάμεων του ουρανού και κατεξοχήν θεού του Ολύμπου.
Δεν έγινε τυχαία σπίτι του ο Όλυμπος, όρος αγέρωχο και πυρίπνοο στην παραφορά του,
αλλά αμέσως μετά μειλίχιο, ακόμη και
χαριτωμένο. Αν άνθρωποι που πίστευαν σε έναν τέτοιο θεό έζησαν κοντά σε ένα τέτοιο βουνό, ήταν μοιραίο να το θεωρούν κατοικία του. Έτσι ο Όλυμπος και μάλιστα ο μακεδονικός, μεταμορφώθηκε σε σύμβολο, που η ακτινοβολία του διαδόθηκε με τη πολιτιστική δημιουργία της αρχαιότητας. Έχει μάλιστα υποτεθεί ότι η ομηρική περιγραφή του Δωδεκάθεου αντιγράφει δεδομένα της μυκηναϊκής αριστοκρατίας.
Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, που οι ρίζες του τρέφονται από τον ελληνισμό, παρέλαβε τον Όλυμπο στα σύμβολα του. Έγινε λοιπόν μνημείο της φύσης και του πολιτισμού ταυτόχρονα. Δεύτερος συνεπώς στόχος της μελέτης είναι να κοινωνικοποιηθεί ο μύθος του και να τονιστούν τα μυθοπλαστικά, φυσικά του χαρακτηριστικά.
Τα ιστορικά χρόνια, στην περιοχή κατοικούσαν από αιώνες οι Αργεάδες Μακεδόνες. Η πρώιμη ένταξη του τόπου στο κράτος των Ηρακλειδών της Κάτω Μακεδονίας εισάγεται στην ιστορία από τον Ησίοδο, τον 8ο αιώνα, και τεκμηριώνεται καταρχήν από τους κορυφαίους Θουκυδίδη και Ηρόδοτο, τον 5ο.
Οι Κάτω Μακεδόνες, θα μπορούσαν να είναι βορειοδυτικά γένη που δεν απομακρύνθηκαν στην Πίνδο όπως τα υπόλοιπα δωρικά φύλα αλλά παρέμειναν στην περιοχή με το περιγραφικό όνομα “αργεάδες” Μακεδόνες που κατέληξε εθνικό τους, δηλαδή “κάτω” ή “πεδινοί” Μακεδόνες, αφου “άργος” στό μακεδονικό και το θεσσαλικό ιδίωμα δηλώνει την πεδιάδα.
Η Μακεδονίς Γη του Ηροδότου, το αρχικό δηλαδή βασίλειο της Κάτω Μακεδονίας, έχει πρώτο βόρειο σύνορο την παλιά κοινή κοίτη Λουδία και Αλιάκμονα. Επιβλήθηκε στη κεντρική και ανατολική Μακεδονία, στους Μακεδόνες των δυτικών περιοχών, στους αποίκους των παραλίων και αργότερα σε ολόκληρη την Ελλάδα και πέρα από αυτήν. Ο αρχικός πυρήνας περιλαμβάνει την Πιερία και την Ημαθία, που αναφέρονται πρώτη φορά στην ομηρική, τη μετέωρη διαδρομή της Ηρας από τον Ολυμπο προς την προϊστορική Θράκη ..
Στην πλήρη εξάπλωση του ιστορικού κράτους, “Κάτω” ήταν η πεδινή, "παρα θάλασσαν" Μακεδονία, το επιφανές βασίλειο που όλοι γνωρίζουμε εξαιτίας του Αλέξανδρου. Την “Ανω Μακεδονία” αποτελούσαν τα ορεινά δυτικά βασίλεια. Η Ανω Μακεδονία προσαρτήθηκε σταδιακά στο βασίλειο της Κάτω, διατηρώντας αρχικά τις τοπικές της βασιλείες και πάντα τα τοπικά της ονόματα.
Το 1968 ο καθηγητής Μαρινάτος ανέλυσε πρώτος την άποψη ότι πολλά έθιμα των Μακεδόνων που έχουμε την τάση να χαρακτηρίζουμε «πρωτόγονα» είναι αρχαϊκές επιβιώσεις που ανιχνεύονται στην ομηρική εποχή. Το 1968, ο καθηγητής Τσοπανάκης πρώτος επίσης υποστήριξε ότι τα γλωσσικά στοιχεία υποδεικνύουν ότι οι Μακεδόνες είναι τμήμα του αρχικού κύματος που έμεινε στη περιφέρεια του πρώιμου ελληνισμού, διατηρώντας την ίδια αρχαϊκότητα στους θεσμούς και τη γλώσσα όπως οι Κύπριοι και οι Αρκάδες.
Οι αρχαιολογικές έρευνες τα τελευταία 24 χρόνια καθόρισαν ήδη τον εθνικό/πολιτιστικό χαρακτήρα της περιοχής για την πρώιμη, σκοτεινή εποχή. Μπορούμε λοιπόν σήμερα ευθαρσώς να υποστηρίξουμε ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα του Μακεδονικού Ολύμπου (του αρχικού δηλαδή πυρήνα της πρώτης Μακεδονίας) φώτισαν τις σκοτεινές πρώιμες φάσεις της πρώτης Μακεδονίας και πανηγυρικά τους επιβεβαίωσαν.
Ολες οι τομές και αλλαγές αρχαιολογικού περιεχομένου των προϊστορικών εποχών είναι παρόμοιες και παράλληλες με τις αντίστοιχες της Θεσσαλίας και της υπόλοιπης νότιας Ελλάδας. Συνεπώς, όπως και οποτεδήποτε καταλήξει η έρευνα ότι ανέτειλε ο ελληνισμός στο νότο, με τον ίδιο τρόπο ανέτειλε και στον πυρήνα του βασιλείου του Αλέξανδρου. Αν αναζητούμε παρεκκλίσεις, θα ατυχήσουμε.
Δυστυχώς, δεν υπάρχει ακόμη δομή που να αναλύει και να προβάλει τα παραπάνω θέματα. Εξίσου λοιπόν σημαντικός στόχος με τους προηγούμενους είναι η ανάδειξη της παραπάνω αλήθειας, σήμερα που χωρίς προσχήματα αμφισβητείται θρασύτατα η ιστορία της Μακεδονίας.
Οι στόχοι προτείνεται να υλοποιηθούν με τη δημιουργία: του «Ιστορικού πάρκου του Ολύμπου» στον Αγ. Δημήτριο, που δεν θα παρουσιάσουμε σήμερα, και
του Αρχαιολογικού Πάρκου στο νεκροταφείο τύμβων της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου στην παραολύμπια χώρα του Δίου. Και ενώ ο μέσος Έλληνας μόλις άρχισε υποψιάζεται τη σημασία του φυσικού/ιστορικού περιβάλλοντος, η περιοχή του Ολύμπου γενικότερα, αντιμετωπίζει εδώ και χρόνια μεγάλα προβλήματα προστασίας: εκτεταμένες λαθρανασκαφές και εκχερσώσεις, αμμορυχεία, λατομεία, πεδία βολής, νέοι δρόμοι, εργοστάσια, θησαυροθηρίες, τηλεφωνικές κεραίες, εργολαβικά συμφέροντα, χωματερές, κ.α. είναι μερικά από τα προβλήματα που με αναίδεια πολιορκούν το όρος των θεών, συχνά με μόνους προστάτες τους αρχαιολόγους. Συγκρούστηκα αρκετά με τον εαυτό μου, αλλά δεν θα παρουσιάσω τέτοιες περιπτώσεις.
Σημαντικότεροι είναι ίσως οι επιθετικοί, με υπερβολικές διαστάσεις δρόμοι, ακόμη και σε μεγάλο υψόμετρο, που κατακερματίζουν τον ορεινό όγκο και τα οικοσυστήματα, και υποβαθμίζουν μεγάλες εκτάσεις με τις κατακρημνίσεις. Η επιθετική αυτή πολιτική διευκόλυνε τη νομότυπη οικοδομική δραστηριότητα και τις παράνομες ανεγέρσεις μέσα στα δάση ακόμη και σε περιοχές αρχαιολογικών χώρων. Ενίσχυσε επιπλέον τον κίνδυνο πυρκαγιάς που συνεπάγεται η κίνηση τροχοφόρων και η ανέγερση οικοδομών στα δάση.
Οι παραπάνω ενέργειες που προβάλλουν ως άλλοθι μία δήθεν ανάπτυξη, τείνουν να απομυθοποιήσουν το σύμβολο και να εκμηδενίσουν το κεφάλαιο: τη μοναδικότητα δηλαδή του συμβολισμού και του φυσικού/ιστορικού τοπίου.
Ο Όλυμπος αποτελεί όραμα ζωής για όσους ανατράφηκαν με το ιδεώδες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Εξαιρούνται όσοι έχουν άλλα ιδεώδη, όπως πχ. οι αναγεννημένες προτάσεις για χιονοδρομικό κέντρο-τελεφερίκ κλπ. στον Εθνικό Δρυμό, η αρχαία πόλη τύπου «Ντισνεϊλαντ», αλλά και η εργολαβική επιθετικότητα εν γένει, αφού ο εργολαβικός τουρισμός της παραλιακής ζώνης τείνει σχεδόν να κορεσθεί. Με την πάροδο του χρόνου, την αύξηση πληροφόρησης και ημερίδες όπως αυτή, ίσως γίνει συνείδηση ότι ο αυθεντικός Ολυμπος είναι το κεφάλαιο, η κυρίαρχη δηλαδή παράμετρος που ελκύει παγκόσμιους αλλά και έλληνες επισκέπτες.
Η παρούσα μελέτη επιδιώκει να χωροθετήσει χρήσεις εναλλακτικού τουρισμού σε Ζώνες Προστασίας αρχαιολογικού χώρου. Εντάσσεται στον σχεδιασμό για τη σύνδεση του Ολύμπου και της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου με το Δίον των ιστορικών χρόνων, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση. Θα αναδειχθούν υπάρχοντα μονοπάτια και θα διαμορφωθούν νέα προς τα ορειβατικά του Ολύμπου, σε μνημεία και σε περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, με σταθμούς ξεκούρασης / παρατήρησης/πληροφήρησης, κρήνες κλπ
Η περιοχή αποτελείται από πέντε κηρυγμένους αρχαιολογικούς χώρους, του 1000 ως το 750 πΧ. Καταλαμβάνει έκταση περίπου 23.089 στρεμμάτων, αλλά κατά τη διάρκεια της μελέτης διαπιστώθηκε πως μεγάλο της τμήμα παραχωρήθηκε σε ιδιώτες και δεν μελετήθηκε περαιτέρω.
Σε ολόκληρη ωστόσο την περιοχή αποτυπώθηκαν όλες οι ορατές αρχαιότητες και τα άλλα μνημεία, οι δρόμοι, τα μονοπάτια και οι πηγές. Η Ζώνη Προστασίας Α (κόκκινη) αφορά τους αρχαιολογικούς πυρήνες. Στη διαφάνεια βλέπετε μόνο τις ζώνες του ριπιδίου της Καρίτσας.
Στη ζώνη Α προβλέπονται ανασκαφές, περιφράξεις, σήμανση, περίπατοι, θέσεις ξεκούρασης / ενημέρωσης/ παρατήρησης, εκπαιδευτικά προγράμματα και πυροπροστασία.
Η Μεταβατική ζώνη κοντά στη ζώνη Α, δεν έχει (διακριτές τουλάχιστον) αρχαιότητες. Εδώ οι παρεμβάσεις θα είναι πυκνότερες,
με δραστηριότητες ανάπαυλας / θέασης τοπίου. Προβλέπονται όλα τα παραπάνω και αναζωογόνηση του δάσους.
Η Ζώνη Προστασίας Β, με πράσινο, βρίσκεται σε περιοχές όπου σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις δεν υπάρχουν αρχαιότητες, είναι λοιπόν δυνατόν να αξιοποιηθεί ευρύτερα.
Τα πάρκα «αναβάθμιση του δάσους» και «η φύση διηγείται τον μύθο της» επιδιώκουν να συμβάλουν στην αναγέννηση του υποβαθμισμένου δασικού τοπίου. Και στα δύο χωροθετήθηκαν δασικοί περίπατοι και σταθμοί ξεκούρασης με κιόσκια, βρύσες, πινακίδες, παγκάκια κλπ., κυρίως σε υπάρχοντα μονοπάτια.
Στο πάρκο «Η φύση διηγείται το μύθο της» και στο πλαίσιο της αρχαιο-φυσιογνωστικής παρέμβασης, μυθολογικά και ιστορικά στοιχεία για είδη της ελληνικής χλωρίδας θα ενημερώνουν τον επισκέπτη με καρτέλες αναρτημένες στους κορμούς και τα κλαδιά των δένδρων. Εδώ χωροθετήθηκαν και τα περίπτερα των δώδεκα θεών του Ολύμπου. Στον δασικό του περίπατο, ο επισκέπτης θα γνωρίζει τους Ολύμπιους σχεδόν βιωματικά, ενώ στο δάπεδο των περιπτέρων θα απεικονίζονται σκιαγραφίες/σύμβολα των θεών.
Προβλέπονται επαρκείς χώροι στάθμευσης
που θα περιφραχθούν με φυτοφράχτη από αείφυλλα πλατύφυλλα καθώς και μία σειρά δέντρων ανά δύο σειρές αυτοκινήτων. Προβλέπονται επίσης γήπεδα ποδοσφαίρου (5Χ5), μπάσκετ, βόλεϊ και τένις, καθώς και ο κάνθαρος
μία περιβαλλοντική διαμόρφωση σε σχήμα κανθάρου, του αγαπημένου ποτηριού του Διόνυσου, δημιουργού του θεάτρου. Εδώ κατασκευάζεται μικρό αναστρέψιμο θέατρο, που θα χωρά 200 περίπου άτομα,
με κύριο στόχο την προσέλκυση νεανικού πληθυσμού. Θα λειτουργεί και ως θερινό σινεμά, έλλειψη ιδιαίτερα αισθητή, για όσους τουλάχιστον από εμάς το γνωρίσαμε.
Πρόκειται για μία ανά πάσα στιγμή αναστρέψιμη κατασκευή από ξύλο και σιδεροσωλήνες, με ένα μικρό βοηθητικό χώρο-αποθήκη.
Τόσο το μικρό αυτό θέατρο, όσο και όλο το σύστημα των πάρκων θα επιδιωχθεί να λειτουργήσει με εναλλακτικές μορφές ενέργειας, κυρίως φωτοβολταϊκά σε στέγες.
Στις στοές ενημέρωσης/εξυπηρέτησης θα παρέχεται η πληροφόρηση που αναλύεται στην Αρχαιολογική Μελέτη Ωρίμανσης.
Πρόκειται για μικρά ημιϋπαίθρια κτίρια στη μορφή στοάς με υπόγειο. Θα λειτουργούν αυτόνομα, ή σε συνδυασμό δύο, τριών, τεσσάρων και περισσοτέρων ταυτόχρονα. Οι κύριοι όγκοι και οι ευρύτερες αίθουσες θα είναι πάντα υπόγειες, ενώ ορατές θα είναι μόνο οι στοές.
Προβλέπεται παιδότοπος για μικρότερα παιδιά με χώρους παιχνιδιού, εκπαιδευτικά προγράμματα, αναψυκτήριο, και πολύπλευρο εποπτικό υλικό για να ενεργοποιεί τη παιδική φαντασία,
έτσι ώστε η παρεχόμενη παιδεία να μετατρέπεται σε γοητευτικό παιχνίδι. Στο αναψυκτήριο οι βοηθητικοοί χώροι θα είναι
ανάλογης κατασκευής με τις στοές ενημέρωσης, καλύπτοντας τις ανάγκες των επισκεπτών στον υπαίθριο χώρο.
Τέλος, στο αναβαθμισμένο δάσος προβλέπεται χώρος για υπαίθρια περίπτερα πώλησης παραδοσιακών προϊόντων σε κιόσκια και στοές ώστε να προβάλλονται τα αγαθά που παράγει και μεταποιεί ο τόπος.
Τελειώνοντας, θα επισημάνω το γνωστό πρόχειρο δίλημμα που τίθεται πριν από κάθε πλήγμα στο περιβάλλον: η επιλογή υποτίθεται ότι γίνεται ανάμεσα στην «ανάπτυξη που βλάπτει και την προστασία που απονεκρώνει».
Στην περιοχή όμως του Ολύμπου δεν έχουμε δικαίωμα και δεν υπάρχουν περιθώρια για πλαστά διλήμματα. Οφείλουμε να τον αντιμετωπίσουμε σοβαρά όπως οι αναπτυγμένες κοινωνίες, εκεί όπου η ίδια η προστασία και η προβολή των μνημείων γίνονται φορέας ανάπτυξης.
Αν επενδυθεί σωστά, το κεφάλαιο «Ολυμπος» θα αποδώσει στο πολλαπλάσιο. Αν επενδυθεί ερασιτεχνικά, το κεφάλαιο θα εξανεμιστεί και ο «άσωτος υιός» θα μείνει στο περιθώριο.. Τίθενται λοιπόν σαφείς περιορισμοί εκ προοιμίου :
Το όρος αυτό που ανήκει στην ιστορία, τη διεθνή κοινότητα και τα μοναδικά του οικοσυστήματα,
που είναι υποψήφιο μνημείο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Ουνέσκο,
απαιτεί διορατικότητα και διστακτικότητα πριν από κάθε κίνηση.
Μέγιστες περιοχές δεν επιδέχονται καμία επέμβαση, ενώ άλλες, όπως πχ. η Ζώνη Α αυτής της μελέτης, τίποτε περισσότερο
από τη συντήρηση παλιών μονοπατιών,
την ανάδειξη αρχαιοτήτων σήμερα απόκοσμων
και την αποκαλυπτική γνωριμία με τη μαγεία του όρους..
Οσο νωρίτερα γίνει αντιληπτό το πρόβλημα και θεσμοθετηθούν οι κανόνες, τόσο ασφαλέστερο και αποδοτικότερο θα είναι το κεφάλαιο που κληρονομήσαμε από την ιστορία και που ίσως μπορέσουμε τελικά να αφήσουμε στα παιδιά μας.