Τουρκοκρατία

Μετά την τουρκική κατάκτηση φαίνεται ότι από την επισκοπή Πέτρας αποσπάστηκε το νότιο τμήμα στην επισκοπή Πλαταμώνος και Λυκοστομίου.  Τα πρώιμα μεταβυζαντινά χρόνια η Πέτρα προβιβάζετε  στην 4η θέση των υποκείμενων επισκοπών στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης.
Το Λυκοστόμιο πιθανώς καταστρέφεται από τους Τούρκους ως το 1470. Τον 15ο και 16ο αιώνα η επισκοπή Πλαταμώνος και Λυκοστομίου κατέχει την 12η θέση των υποκείμενων επισκοπών στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης

15ος αι.
Πλαταμών, Λιτόχωρο, Σιεφταλί  επί του ύδατος Τσιαναρλί πλησίον του φρουρίου Πλαταμώνος
Θεοτόκος στο Αιγίνιο
Άγιος Γεώργιος Ρητίνης 

1427:
Απόδραση καταδίκων από το κάστρο Πλαταμώνος, που είναι ακόμη στα χέρια των Φράγγων.  Μεταξύ τους και ένας από την οικογένεια των Aποκαύκων, συνεργάτης των Τούρκων.

1470:
Πολλοί από τους κατοίκους της περιοχής γίνονται κλέφτες στον Όλυμπο και ενοχλούν τους Τούρκους.  Το κάστρο του Πλαταμώνα οχυρώνεται.
Ο Angiogello αναφέρει ερειπωμένο κάστρο στην ανατολική είσοδο των Τεμπών.

1477:
Συνοδική Πράξη: Στον Πλαταμώνος υπάγονται οι εκκλησίες της "οσιομάρτυρος Παρασκευής εν Λιτοχωρίω και η εν Ολύμπω της υπεραγίας Θεοτόκου Σκάλα επιλεγομένης"

1484:
Διαθήκη του Ομέρ γιου του Τουραχάν [τοπάρχη και κατακτητή της Θεσσαλίας].  Ιδρύει ένα κελί για τους διαβάτες κοντά στο κάστρο του Πλαταμώνα.  Έξοδα για τη συντήρηση του κελλιού: 3 ασημένια άσπρα κάθε μέρα για τον ιμάμη, 3 για τον σεϊχη, 1,5 για τον φούρναρη, 12 για το κρέας κα.  Αναφέρεται επίσης " το σύνολο των μύλων των κειμένων επί του ποταμού Πέτρας εν τω χωρίω Σιεφταλί [Κυδωνιές] επί του ύδατος Τσιαναρλί πλησίον του φρουρίου Πλαταμώνος και αγορασθέντος παρά της γυναικός της καλουμένης θυγατρός του Τσαούση κατοικούσης εν τω τμήματι Τρικάλων"

Τέλος 15ου αι:
Ναός της Θεοτόκου στο Αιγίνιο.
Άγιος Γεώργιος Ρητίνης

16ος αι:
Πλαταμών: Αναφέρεται καραβάν σεράι
Κίτρος: Το παραλιακό εγκαταλείπεται
Μονή Αγίου Διονυσίου

1520-21:
τεφτέρι καταγραφής φόρων: Ο Πλαταμώνας ανήκει διοικητικά στη Λάρισα.

1520-1574 μΧ:
Συρρίκνωση των χριστιανικών εκδηλώσεων στη Δυτική Μακεδονία. Το παραλιακό Κίτρος εγκαταλείπεται και οι κάτοικοι μεταφέρονται στο σημερινό Κίτρος που συνυπήρχε από την αρχαιότητα.

1542-43:
Ο άγιος Διονύσιος κατηγορείται από τους Λιτοχωρινούς ότι βοηθάει τους κλέφτες του Ολύμπου. Μονή του Αγίου Διονυσίου στον Όλυμπο.

1573:
Ο Πλαταμώνας αναφέρεται στον πορτολάνο του Δημητρίου Τάγια.

1585:
Σουηκικά Μαρτίνου Κρούσιου: ο Πλαταμώνας αναφέρεται ως πόλις "παρά την θάλασσαν".

1599:
Επιστολή V. Gradenigo.  Αναφέρεται καραβάν σεράγι στην περιοχή του Πλαταμώνα και εγκατεστημένος στο κάστρο μπέης που χρησιμοποιεί  δολοφόνους ληστές.  Οι Τούρκοι έχουν αρχίσει να χρησιμοποιούν για την επιβολή της τάξης Έλληνες [αρματολούς?].

17ος αι. Αρχές 17ου αι:
Άγιος Αθανάσιος στο Αιγίνιο.

17ος αι:
Αγία Σολομωνή στο Λιτόχωρο.

Μέσα 17ου αι:
Ο Πλαταμώνας είναι σημαντική πόλη. Συνοικισμός κάτω από το Καστρο όπου είναι και η έδρα του επισκόπου Πλαταμώνος.
Άγιος Αθανάσιος Σκοτίνας
Λυκοστόμιο, Σταδιά [Δίον], Φάρυβος [Βαφύρας]

1640:
Η περιφέρεια Πλαταμώνος αναφέρεται σε επιστολή του πρώην Πατριάρχη και τότε επισκόπου Αθηνών Πατελάρου.

1641-42:
Κηρύγματα του Κωνσταντίνου Λογοθέτη στην περιοχή του Πλαταμώνα.  Οι κάτοικοι "βυθισμένοι στην αμάθεια" ακούν με ευμένεια τα φιλοδυτικά του κηρύγματα.

1656:
Κτίζεται ο Άγιος Αθανάσιος Σκοτίνας.

1661-1714:
Ο Μελέτιος αναφέρει το Λυκοστόμιο ως κοινότερο όνομα του Λύκου Πεδίου στα Τέμπη,       τον Πλαταμώνα ως πόλη πού ήταν παλιά Μοναστήρι με το όνομα Πλατέα Μονή. Αναφέρει τα ερείπια του αρχαίου Δίου "ήτις τα νυν Σταδιά καλείται". Τον Φάρυβον  [Βαφύρας] το Δίον "πόλις ποτέ και Κολώνεια, ήτις τα νυν Σταδιά καλείται, καίτοι ερείπιον".

1669:
Ο οικισμός του Πλαταμώνα εκτείνεται και έξω από το κάστρο.
Ο Robert de Dreux  αναφέρει για τον Πλαταμώνα ότι είναι μικρή πόλις με υπέροχα και πηγαία νερά στην παραλία.  Απέναντί του είναι η βρύση του Φαίκ και κάτω στην ακρογιαλιά το επίνειο του.  Ο συνοικισμός κάτω από το κάστρο είναι η έδρα του επισκόπου. Ο Robert de Dreux αναφέρει ότι στο Κίτρος φιλοξενείται σε σπίτι που είχε φιλοξενηθεί ο Σουλτάνος.

18ος αι.
Κλέφτες στον Όλυμπο. Με την ανασφάλεια της εποχής και την τελειοποίηση των πυροβόλων η σημασία του Πλαταμώνα μειώνεται και παρακμάζει.
Μετόχι της Μονής Αγίας Τριάδος στη θέση Σκάλα Πλαταμώνος με κελλιά καλογραιών των  απακειμένων εν τη αυτή εκκλησία
Λιτόχωρο
"χώρα Αμπαρνίτσα μετα παρεκκλησίου των Αγίων Θεοδώρων
Το Κίτρος παρακμάζει.
Ερείπιο το Λυκοστόμιο
Άγιος Δημήτριος Δίου

1770:
Μελέτιος Αναφέρει ως ερείπιο το Λυκοστόμιον.

1706:
Ο Πλαταμών αναφέρεται από τον P. Lucas ως οχυρή θέση

1715:
Ο Πλαταμών αναφέρεται από τον Κων. Διοικητή ως οχυρή θέση.  Ψηλά βρίσκεται η πυριτιδαποθήκη και πιο πέρα μια βαθειά χαράδρα με  δρόμο καλντεριμωμένο που οδηγεί  στη θάλασσα.  Αναφέρει επίσης την φυλακή του κάστρου.

1730:
Χρυσόβουλλο αναφέρει  τον Πλαταμώνα, το Λιτόχωρο, τους Αγιους Θεόδωρους στην παραλία "η χώρα Αμπαρνίτσα μετα του παρεκκλησίου των Αγίων Θεοδώρων".  Το Λιτόχωρο αναφέρεται ως ιδιοκτησία της μονής Ολυμπιωτίσσης.

1740:
Ναός Αγίου Δημητρίου στον αρχαιολογικό χώρο του Δίου.

1765:
Φιρμάνι καταγγέλει καπεταναίους από τον Πλαταμώνα και την Ελασσόνα ότι παρακινούν τους ραγιάδες σε ανταρσία και ζητούν να διωχτούν οι φύλακες των στενών.  Πρώτος αναφέρεται ο καπετάν Σαλαμούρας από τον Πλαταμώνα.

1770:
Επανάσταση όπου μετέχει και ο Λάζος του Ολύμπου.  Οι οπλαρχηγοί κυριαρχούν στην περιοχή από την Έδεσσα ως τα Τρίκαλα.

1772:
Συνοδική Πράξη: Στον Πλαταμώνος υπάγονται το μοναστήρι της Αγίας Τριάδος, το μετόχι του που ονομάζεται Σκάλα, "και τα κελιά πασών των καλογραιών των απακειμένων εν τη αυτή εκκλησία"

1773:
Ο γιος του Λάζου Γιάννης παίρνει τον Πλαταμώνα:       Τσάρας παίρνει την Ράψανη, Γιάννης τον Πλαταμώνα και το μικρό Λαζόπουλο πήρε τον Πλαταμώνα.

1775:
Ο Αλβανός Αλί Πασάς επεκτείνει την περιοχή ελέχγου τουως τον Όλυμπο, και δημιουργεί 4 Καπετανάτα για τους Αρματωλούς του. ο Ολυμπος γίνεται  το άγιο βουνό των Κλεφτών.

1779:
Επιστολή βενετού πρέσβη αναφέρει πειρατεία με ορμητήριο τον Πλαταμώνα. Οι δημογέροντες κατηγορούνται   ότι γνωρίζουν που βρίσκονται τα κλοπιμαία.

19ος αι.
Επαναστάσεις και χολέρα.  Εγκαταλείπονται το Κίτρος, η Πέτρα και το χωριό κάτω από τον Πλαταμώνα.  Καταστρέφονται η μονή Αγίου Διονυσίου και η Μητρόπολη του Κολυνδρού.
Η έδρα της επισκοπής Πλαταμώνος μεταφέρεται στη Ραψάνη και από εκεί στα Αμπελάκια.
Αναφέρεται η Λεπτοκαρυά

1801:
Ο Άγγλος περιηγητής Clarke αναφέρει φρουρά τουρκική στο κάστρο του Πλαταμώνα και πανδοχείο στο μικρό χωριό κάτω από το κάστρο.  Στο πανδοχείο [στη θέση της κατοικίας του επισκόπου?] μέσα και έξω υπάρχουν κίονες, αναποδογυρισμένα δωρικά κιονόκρανα, σαρκοφάγος κα.  Ο Clarke ταυτίζει την περιοχή με το Ηράκλειο και δημοσιεύει εικόνα της περιοχής.

1804-1805:
Μεγάλη εξέγερση των κλεφταρματωλών του Ολύμπου.

1805-1813:
Τουρκαλβανοί καταστρέφουν την Πέτρα, που έκτοτε εγκαταλείπεται.

1806:
Ο Άγγλος συνταγματάρχης W.M. Leake περιηγείται την περιοχή και την περιγράφει.  Δεν αναφέρει χωριό κάτω από το κάστρο του Πλαταμώνα. Το κάστρο έχει λίγα σπίτια και το χάνι είναι ερειπωμένο.

1812-1815:
Αναφέρεται αρματολίκι του Πλαταμώνα με καπετάνιο τον Τσακνογιάννη. Χολέρα αποδεκατίζει  στην Ελλάδα τον πληθυσμό και κυρίως την περιοχή των Τεμπών.  
Ούλες οι χώρες μόλεψαν κι ούλες παρηγορούνται
Η Ράψανη και ο Τούρναβος παρηγοριά δεν έχουν.
Πέντε χιλιάδες πέθαναν κι ακόμη αποθνήσκουν.
Καημένη Ράψανη.

1813:
Ο A. Lutteroth-Linnich  φτάνει στον Πλαταμώνα.  Το χωριό κάτω από τον Πλαταμώνα είναι έρημο εξαιτίας της χολέρας.  Στους δρόμους του βλέπει πτώματα.

1821:
Επανάσταση:
Το κάστρο του Πλαταμώνα ενισχύεται με 60-70 οικογένειες Τουρκαλβανών από την Πελοπόννησο.  Πιθανή μετατροπή σε τζαμί της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής.

1822:
Καταστέλλεται η ανταρσία των κλεφταρματωλών του Ολύμπου.  Μεταφέρουν την έδρα τους στις βόρειες Σποράδες και αρχίζουν πειρατικές επιδρομές στην περιοχή.  Ο επίσκοπος Κίτρους Μελέτιος θανατώνεται από τους Τούρκους στη Θεσσαλονίκη.

1828:
Καταστρέφεται από τους Τούρκους η μονή Αγίου Διονυσίου Ολύμπου.

1826:
Ο Pouqueville αναφέρει τον Πλαταμώνα ως έδρα βοεβόδα και επισκόπου [που μένει στα Αμπελάκια] και το κάστρο του παραμελημένο, χωρίς προτειχίσματα, με 150 ξύλινα τουρkικά οικήματα στο εσωτερικό του κάστρου που εύκολα μπορούν να πυρπολυθούν.    Στο λιμάνι του οδηγεί ένα μικρό, κατάφυτο στενό.

1829:
Ο Γάλλος περιηγητής Beaujour γράφει: "Η σημασία του φρουρίου αυτού που το θεωρούν σαν το κλειδί της Μακεδονίας έχει παρεξηγηθεί και θα ήταν ανώφελο να το ξανακτίσουν επάνω σε νέο σχέδιο γιατί δεσπόζετε από τα κοντινά υψώματα από όπου θα μπορούσε να χτυπηθεί με επιτυχία.  Στο εσωτερικό του κάστρου βρίσκονται στριμωγμένα 100 περίπου ξύλινα σπίτια που σε μια πολιορκία θα εμπόδιζαν την άμυνα του" Αναφέρει την Κατερίνη και την ταυτίζει με την Άτηρα.

1831:
Ο R. Copeland χαρτογραφεί τις ακτές του Αιγαίου και προσδιορίζει το ύψος του Αιγαίου:  2.974 μ.
Οι παλιότερες εικόνες στην Αγία Αικατερίνη, στο νεκροταφείο ανατολικά της Κατερίνης.

1835:
Ο φρούραρχος του Πλαταμώνα νικά σε μάχη κοντά στην Λεπτοκαριά τον οπλαρχηγό Καραμήτσο της Νάουσας. Ο Άγγλος συνταγματάρχης W.M. Leake αφού περιηγείται την τουρκοκρατούμενη βόρεια Ελλάδα εκδίδει το βιβλίο "Travels in Northern Greece".

1839:
O Durand βρίσκει τα ερείπια του πανδοχείου κάτω από το κάστρο του Πλαταμώνα και δεν αναφέρει χωριό.  Μέσα στο κάστρο υπάρχουν λίγα μόνο σπίτια.

Μέσα 19ου αι:
Στο Κίτρος μόνο ερείπια. Η έδρα της επισκοπής στον Κολυνδρό.

1845-79:
Η έδρα της επισκοπής Πλαταμώνος μεταφέρεται στη Ραψάνη

1852:
Ο Όλυμπος περνά στους αγγλικούς χάρτες με υψόμετρο 2973 ύστερα από διόρθωση του T. Spratt.

1853-56:
[Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο] Στο κάστρο του Πλαταμώνα: 5 παλιά κανόνια, 50 πυροβολητές και 32 Τούρκοι γεωργοί που τους θερίζει ο πυρετός, κατοικούν σε 16 σπίτια, και καλλιεργούν τους γύρω αγρούς.

1855:
Ο Γάλλος αρχαιολόγος L. Heuzey περιηγείται την περιοχή.   Αναγνωρίζει το Ηράκλειο στη θέση του Πλαταμώνος, υποθέτει για την περιοχή των Λειβήθρων, περιγράφει τα ερείπια του Δίου, ταυτίζει την Πέτρα.

1857-1862:
Πρώτη έρευνα της χλωρίδας του Ιλύμπου από τον καθ. Αθηνών Θ. Ορφανίδη.  Ανακαλύπτονται νέα είδη φυτών.

1860:
Ο Γάλλος αρχαιολόγος L. Heuzey εκδίδει το βιβλίο του Le Mont Olympe et l Acarnanie

1861:
Ο L. Heuzey ανασκάπτει τον μακεδονικό τάφο του Κορινού που είναι γνωστός με το όνομα του.

1878:
Επανάσταση του Ολύμπου:  Έδρα το Λιτόχωρο, όπου στις 3 Μαρτίου υψώνεται η σημαία της ελευθερίας. Προσωρινή κυβέρνηση της Μακεδονίας με πρόεδρο τον γιατρό του Λιτοχώρου Ευάγγελο Κοροβάγκο. Παράδοση του φρούραρχου του Πλαταμώνα με τους 15 άνδρες της φρουράς, τα πυροβόλα και τις λίγες τουρκικές οικογένειες.  Ο επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος Ρούσης με έδρα τον Κολυνδρό παίρνει μέρος στην εξέγερση.  Πυρπολεί την Μητρόπολη και ενώνεται με τους αντάρτες των Πιερίων.  Η έδρα της επισκοπής μεταφέρεται στην Κατερίνη.  Αποτυχία του κινήματος και ανακατάληψη του Πλαταμώνα από τους Τούρκους.

Συνέδριο του Βερολίνου. Το μεγαλύτερο μέρος της Θεσσαλίας προσαρτάται στην Ελλάδα και ορίζεται επιτροπή για τον καθορισμό των συνόρων. Το κάστρο του Πλαταμώνα γίνεται και πάλι φύλακας των συνόρων Ακριβείς χαρτογραφικές μετρήσεις.  Τα σύνορα του Συνεδρίου του Βερολίνου επιδρούν  σημαντικά στις συνθήκες ασφαλείας στην περιοχή του Ολύμπου καθώς επιτρέπουν σε ληστρικές ομάδες να διαφύγουν της καταδίωξης περνόντας τα σύνορα.

1874:
Ο Μ. Δήμιτσας εκδδει την "Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας".

1879:
Η έδρα της επισκοπής Πλαταμώνος μεταφέρεται στα Αμπελάκια. Η επισκοπή Πλαταμώνος συνδέεται με τη μητρόπολη Λαρίσης [Μητρόπολη Λαρίσης και Πλαταμώνος

1881:
Προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα.  Το Κάστρο του Πλαταμώνα αποκτά για τους Τούρκους μεγάλη σημασία. 

1896:
Στην σκάλα του Πλαταμώνα αποβιβάζεται το σώμα του Καπετάν Βερβέρα. Στην σκάλα του Ελευθεροχωρίου αποβιβάζεται το σώμα του Καπετάν Μπρούφα. Αντάρτικα σώματα περνούν από την ξηρά τα σύνορα.
Ο Μ. Δήμιτσας εκδίδει το Μακεδονία εν Λίθοις Φθεγγομένοις και Μνημείοις Σωζομένοις.

1897:
Ο πλοίαρχος Κ. Σαχτούρης βομβαρδίζει το κάστρο του Πλαταμώνα και αναγκάζει τους Τούρκους να το εγκαταλείψουν.  Μένει ακατοίκητο και υλικό του χρησιμοποιείται για την ανοικοδόμηση σπιτιών. Κάθοδος των Τούρκων από την Πιερία στην Θεσσαλία.

20ος αι.
1906:
Σε έκθεση του Δ. Σάρρου για την εκπαίδευση στον Καζά Κατερίνης η Σκοτίνα, η Δρυάνιστα, η Καρύτσα και η Λεπτοκαρυά αναφέρονται σαν κεφαλοχώρια.

Απελευθέρωση

Επιλεγμένη βιβλιογραφία για τον Όλυμπο και την περιοχή του

1.      Bacheville, Voyages des Freres Bacheville en Europe et en Asie, Paris 1822.

2.      Bartholdy, Jacob Ludwig Salomon, Voyage en Grece, Paris MDCCCVII

3.      Beaujour Felix [de], Voyage militaire dans l’ empire othoma, τ.1, Paris, 1829.

4.      Capelle Berges u. Wolkenhoehen b. griech. Physikern (Stoicheia V) 1916

5.      Diels ‘Zeus’, Arch. f. Rel. XXII (1923/24).

6.      Ηammond Ν., Μacedonia, Ι, 1972, 123 ff.,416, ff

7.      Clarke Daniel Edward, Travels in various countries of Europa, Asia and Africa, Cambridge 1810-1823.

8.      Helly B., Gonni I, La cite et son histoire, 1973 <!--[endif]-->

9.      Leon Heuzey, Mission archιologique de Macιdoine (mit H. Daumet), Paris 1876

10.  Heuezey L.,  Le Mont Olympe et l’ Acarnanie, 1860

11.  Leon Heuzey, Οδοιπορικό στην Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία, μετάφρ. Χρ. Ι. Δημητρόπουλος, Σχολ. Θ. Α. Νημάς, Θεσσαλονίκη 1991.

12.  Holland Henry, M.D. F.R.S., Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c., London, 1815

13.  Kern Ο.,  Nordgriech. Skizzen 1912

14.  Kurtz  M., Le Mont Olymp, Neuchatel, 1923

15.  Kurtz, Ο.,    RE

16.  Leake W.Μ., Τravels in Νorthern Greece, ΙΙΙ, 1835, 330 ff., 

17.  Nilsson M.,  The Mycenean origin of Greek mythology, 1932

18.  Ρritchett Κendrick, Χerxes' Route over Μount Οlympos, ΑJΑ 65, 1961

19.  Ρritchett Κendrick,, Studies in Ancient Greek Topography II [1969] 145-163, The Battle of Pydna in 168 BC .  Appendix on the Route of Romans over Mount Olympos in 169 BC, 164-176.

20.  Ρritchett Κendrick,, Studies in Ancient Greek Topography VII, [1991] 101-136, Livy’s Route Through the Lower Olympos in 169 BC.

21.  W. F. Otto Die Goetter Griechenlands² 1934

22.  Pouqueville, Φραγκίσκου Καρόλου Ούγγου, Λαυρέντιου, Ταξίδι στην Ελλάδα, Μακεδονία, Θεσσαλία [Ανοιξη του 1806], εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη

23.  Ρritchett Κendrick, Χerxes' Route over Μount Οlympos, ΑJΑ 65, 1961

24.  Κendrick Ρritchett, Χerxes' Route over Μount Οlympos, ΑJΑ 65, 1961,  και   Αppendix on Route of Romans over Μount Οlympos in 169 ΒC.Studies in Αncient Greek Τopgrarhy, Univ. Calif. Ρubl. Class. Stud. Vol. 4, 164 ff., Greek Section of Ρeutinger Τable, Studies in Αncient Greek Τopograpphy 3, 213 ff., Τhe Βattle of Ρydna in 168 ΒC., Studies in Αncient Greek Τopography 145 ff.

25.  Pritchett W.K., Studies in Ancient Greek Topography, II [1969] 145-163, 164-176

26.  Pritchett W.K., Studies in Ancient Greek Topography, VII [1991] 101-136

27.  Rizakis Α., Une forteresse Μacedonienne dans l΄Οlympe, ΒCΗ 1986, Ι, 331 κεξ.

28.  Staehlin Das hell. Thessalien 1924.

29.  Tozer H.F.,  Περιήγηση στη Θεσσαλία το 1869, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 40, 2001, σ. 3-28,  μετάφραση Αλ. Γαλατούλης.

30.  Uspenskij Porf. , Περιήγηση στις Μονές της Οσσας και του Ολυμπου το 1859, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 36, 1999, σ. 3-38, μετάφραση Τέσσας Λεβέντη.

31.  Wilamowitz ‘Zeus’, Vortr. d. Bibl. Warburg 1923/24, Der Glaube d. Hellenen I (1931). II (1932)

32.  Αγγελίδη Α., Αναδρομή στην Ιστορία της Μακεδονίας, εκδ. Μάτι, Κατερίνη 1989

33.  Αναγνωστόπουλος Π.Ν., Η Αρχαία Ολυμπική Πιερία, Κατερίνη, 1971.

34.  Β Διεθνές Συμπόσιο: Η προστασία, ανάδειξη και ανάπτυξη του Ολύμπου, Δήμος Λιτοχώρου, 1997

<!--[if !supportLists]-->35.  Βακαλόπουλου Απ., Τα Κάστρα του Πλαταμώνα και της Ωριάς Τεμπών και ο Τεκές του Χασάν Μπαμπά 1972

36.  Αναγνωστοπούλου Π. Η Αρχαία Ολυμπια Πιερία, 1971

37.  Δημιτσά Μ., Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας, Τοπογραφίας, 2 1874(1988), 56 κεξ και

38.  Δήμιτσα Μ., Η Μακεδονία εν Λίθοις Φθεγγομένοις και Μνημείοις σωζομένοις, 1896(1988), 133 κεξ

39.  Επιστημονικό Συνέδριο: Η Πιερία στα Βυζαντινά και Νεώτερα Χρόνια, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Α.Ε.

40.  Ευαγγελίδης Τρύφων, Νέα Ελλάς, Αθήνα 1913, επαν. Μάτι, Κατερίνη 2002.

41.  Δ. Ευγενίδου, Κάστρα Μακεδονίας και Θράκης, 1997

42.  Ζώτος Μολοσσός Β. Δ., Ηπειρωτικαί Μακεδονικαί Μελέται, τ. Δ, Δρομολόγιον της ελληνικής χερσοννήσου, τεύχος Γ, Μακεδονία και Σερβία, Αθήναι 1887.

43.  Καζταρίδης Ι.Φ., Η Μακεδονία κτά την Τουρκοκρατία, Η Πιερία των Περιηγητών και των Γεωγράφων, Εκδόσεις Μάτι, Κατερίνη, 2002

44.  Κουκούδης Αστέριος, Οι Ολύμπιοι Βλάχοι και τα Βλαχομογλενά, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2001.

45.  Κουρουζίδης Σάκης, Ολυμπος: Κείμενα και εικόνες δύο αιώνων, Πιερική Αναπτυξιακή, 2001.

46.  Κοτζιά Ν., Λείβηθρα, Πίμπλεια, Πιερίς, Η Πατρίς του Ορφέως, ΑΕ 1948-1949, Χρονικά, 25 κεξ.W.

47.  Κυρίτσης Γιάννης, Ο Ολυμπος του Boissonas, Δήμος Λιτοχώρου, 2002

48.  Κυριαζόπουλος, B., -Γ.Λιβαδάς, Αρχαιολογικά ευρήματα επί της κορυφής του Ολύμπου Αγιος Αντώνιος, ΑΔ 22, 1967, 6 κεξ.

49.  Κυρίτης Γιάννης, Ο Όλυμπος του Boissonas, Δήμος Λιτοχώρου, 2002

50.  Μ.Μπέσιος-Μαρία Παππά, Πύδνα

51.  Μελετζής Σ., Ολυμπος, 1987

52.  Μέρτζιος Κ., Μνημεία της Μακεδονικής Ιστορίας, 1947

53.  Νέζης Ν., Ολυμπος, Αθήνα 1986

54.  Οι Αρχαιολόγοι Μιλούν για την Πιερία, 1984 [1985]

55.  Οι Αρχαιολόγοι Μιλούν για την Πιερία, Καλοκαίρι 1985 [1986]

56.  Οι Αρχαιολόγοι Μιλούν για την Πιερία, Καλοκαίρι 1986 [1990]

57. Παρθενίου, επισκόπου Κίτρους, Περιγραφή Επισκοπής Περιφέρειας Κίτρους επί Τουρκοκρατίας, Φωτοτυπημένη έκδοση(1918) 1986

58.  Σιχνά Ν., Οδοιπορικαί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, 1886, 30 κεξ.

59.  Ψιλοβίκος Α., Γεωμορφολογικές , μορφογενετικές, τεκτονικές, ιζηματολογικές και κλιματικές διεργασίες που οδήγησαν στο σχεδιασμό και στη εξέλιξη σύνθετων αλλουβιακών ριπιδίων στον Όλυμπο, 1981 <!--[endif]-->

60.  Παντερμαλής Δ., Δίον. Αρχαιολογικός Χώρος και Μουσείο, 1997. <!--[endif]-->

61.  Πουλάκη – Παντερμαλή Ε., Όλυμπος 2, Μακεδονικόν Όρος, Μετεωρότατον, Αμητός Β, 1986, 699 κεξ 62.  Πουλάκη – Παντερμαλή Ε, Θρηικήιση παρά Προμολήισιν Ολύμπου,  Αρχαία Θράκη, Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συμποσίου Θρακικών Σπουδών, Κομοτινή 1997, 569.

63.  Πουλάκη – Πατερμαλή Ε, Μακεδονίς Γη, Αφιέρωμα στον N. Hammond, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Παράρτημα Μακεδονικών Αρ. 7, Θεσσαλονίκη 1997, 365.

64.  Πρακτικά Διημέρου Συνεδρίου για τον Ολυμπο, Λάρισα 1993

65.  Στεφανίδου-Τιβερίου Θ., Ανασκαφή Δίου, Η Οχύρωση, Θεσσαλονίκη 1998

66.  Τσοπανάκης Α., [Γλωσσικά της Μακεδονίας, Ancient Macedonia (1970), 334] Χρυσοστόμου Π., Η λατρεία του Δία ως καιρικού θεού, ΑΔ 44-46 (1989-1991) 21-72